تبیین بیش‌متنیت رسالۀ صراط‌الخط سلطانعلی مشهدی با نگاه به پیش‌متن‌های تاثیرگذار بر آن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشکده هنر تهران مرکزی

2 دانشکده هنر دانشگاه تهران مرکز

10.22077/nia.2025.8465.1900

چکیده

خوشنویسی هنر زیبانویسی و ایجاد هماهنگی بصری با حروف است و خط نستعلیق، به‌عنوان «عروس خطوط اسلامی»، ترکیبی ظریف و روان از خطوط نسخ و تعلیق محسوب می‌شود. این خط تحولات فرمی و زیبایی‌شناختی متنوعی را از سر گذرانده است که تحت تاثیر عواملی ذیل عنوان پیش‌متن از آنها یاد می‌شود. هدف پژوهش پیش رو، بررسی چگونگی، شرایط و نوع اثرگذاری پیش‌متن‌ها بر این تحولات، با استفاده از متن رسالۀ صراط‎الخط، به عنوان نمونه موردی است از این‎رو با استفاده از روش بیش‌‌متنیت ژرار ژنت مواردی از پیش‎متن‌های مذهبی، گرایشات به تصوف، اهمیت حامیان هنری و حلقۀ فرهنگی هرات در رسالۀ صراط‎الخط سلطانعلی مشهدی مورد بررسی قرار گرفته است . بیش‎‎متنیت روشی است ابداع «ژراژ ژنت» که خود، یکی از پنج شاخۀ ترامنیت است و به رابطۀ برگرفتگی متون می‌پردازد و پیش‎متن‌های اثرگذار در به‎وجود آمدن یک بیش‎متن را بررسی می‌کند. ترامتنیت روابط نظام‌یافتۀ یک متن را با متن‌های دیگر مورد واکاوی قرار می‌دهد خواه، متن کلامی و خواه، متن تصویری و غیرکلامی باشد. این پژوهش یکی از آثار اصیل خوشنویسی ایرانی را به‌مثابه یک بیش‌متن در رابطه با جامعۀ فرهنگی- هنری هرات عصر تیمور، از راه بررسی پیش‌‌متن‌هایی که موجب برساختگی آن شده‎است، در چارچوب بیش‏متنیت ژنت مورد واکاوی قرار می‌دهد و سعی دارد به دو پرسش پاسخ گوید: 1)کدام پیش‌متن‌ها در ایجاد صراط‌الخط دخیل بوده‌اند؟ 2) انواع برگرفتگی پیش‌متن‌های موثر چگونه در متن صراط‌الخط نمود یافته است؟ این پژوهش با استفاده از داده‎های کتابخانه‎ای و الکترونیک، به روش کیفی انجام شده؛ بررسی داده‌ها بصورت تصیفی، تحلیلی و تاریخی بوده و از منظر هدفمندی، بنیادین است. برمبنای یافته‌های این مقاله، بیش‎متن تشیع به‌گونه‌ای تثبیت شده و در تلفیق با گرایشات صوفیانه در متن صراط‎الخط بروز و ظهور کرده؛ نیز برخی عناصر همچون تأکید بر عزلت و خلوت‌گزینی، چشم باطن، تعلیم نزد استاد و اهمیت مشق و تمرین، که خود یادآور اصول و مبانی تصوف است، در بیش‎متن صراط‎الخط بر پایۀ همانگونگی نشان داده‌شده است. اما مواردی همچون چگونگی تراشیدن قلم، نوع کاغذ، مهره کشیدن، آهار زدن و ... نیز پیش‎متن کارگاه‌های هنری هرات در قالب تراگونگی در متن صراط‌الخط حضور دارند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The Hypertextuality of the Treatise of Sirat al-Khatt by Sultan Ali Mashhadi with a Focus on Its Influential Pretexts

نویسندگان [English]

  • Alireza Khakpour 1
  • mohamma aref 2
1 Central Tehran Faculty of Art
2 central tehran/ faculty of arts
چکیده [English]

This research examines the aesthetic and formal transformations of the Nasta'liq script, particularly in the treatise *Sirat al-Khatt* by Sultan Ali Mashhadi, using Gérard Genette's method of hypertextuality. Nasta'liq, as one of the most important Islamic scripts, is a delicate and fluid combination of the Naskh and Ta'liq scripts, and its evolution has been influenced by various factors, which are analyzed in this study as influential pre-texts.



Genette's hypertextuality method, one of the five branches of transtextuality, explores the relationship of derivation between texts and the pre-texts that shape a given text. In this research, religious pre-texts, Sufi tendencies, the role of artistic patrons, and the cultural circle of Herat are analyzed as factors contributing to the formation of the hypertext *Sirat al-Khatt*.



The findings of this study reveal that the hypertext *Sirat al-Khatt* has been influenced by religious, social, and cultural pre-texts. Specifically, Shiism and Sufi tendencies have manifested in a stabilized form within this text. Additionally, elements such as seclusion and solitude, the importance of learning from a master, and the emphasis on practice and repetition—principles rooted in Sufism—are clearly evident in this hypertext. Furthermore, artistic techniques and methods prevalent in the workshops of Herat, such as pen trimming, paper selection, burnishing, and sizing, have also influenced the text in a trans-textual manner.



The significance of this research lies in its examination of an authentic Persian calligraphic work within the framework of the cultural-artistic society of Herat during the Timurid era. It demonstrates that *Sirat al-Khatt* is not merely an isolated artistic work but rather the product of complex interactions among religious, social, and cultural pre-texts.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Hypertextuality
  • pretext
  • Sirat al-Khat treatise
  • Herat Cultural Circle
  • Gerard Genett

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده
انتشار آنلاین از تاریخ 20 اسفند 1403
  • تاریخ دریافت: 21 آذر 1403
  • تاریخ بازنگری: 28 بهمن 1403
  • تاریخ پذیرش: 20 اسفند 1403