تبیین بیش‌متنیت رسالۀ صراط‌الخط سلطانعلی مشهدی با نگاه به پیش‌متن‌های تاثیرگذار بر آن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشکده هنر تهران مرکزی

2 دانشیار گروه نمایش واحد تهران مرکزی دانشگاه آزاد اسالمی

3 واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

10.22077/nia.2025.8465.1900

چکیده

خوشنویسی هنر زیبانویسی و ایجاد هماهنگی بصری با حروف است و خط نستعلیق، به‌عنوان «عروس خطوط اسلامی»، ترکیبی ظریف و روان از خطوط نسخ و تعلیق محسوب می‌شود. این خط تحولات فرمی و زیبایی‌شناختی متنوعی را از سر گذرانده است که تحت تاثیر عواملی ذیل عنوان پیش‌متن از آنها یاد می‌شود. هدف پژوهش پیش رو، بررسی چگونگی، شرایط و نوع اثرگذاری پیش‌متن‌ها بر این تحولات، با استفاده از متن رسالۀ صراط‎الخط، به عنوان نمونه موردی است از این‎رو با استفاده از روش بیش‌‌متنیت ژرار ژنت مواردی از پیش‎متن‌های مذهبی، گرایشات به تصوف، اهمیت حامیان هنری و حلقۀ فرهنگی هرات در رسالۀ صراط‎الخط سلطانعلی مشهدی مورد بررسی قرار گرفته است . بیش‎‎متنیت روشی است ابداع «ژراژ ژنت» که خود، یکی از پنج شاخۀ ترامنیت است و به رابطۀ برگرفتگی متون می‌پردازد و پیش‎متن‌های اثرگذار در به‎وجود آمدن یک بیش‎متن را بررسی می‌کند. ترامتنیت روابط نظام‌یافتۀ یک متن را با متن‌های دیگر مورد واکاوی قرار می‌دهد خواه، متن کلامی و خواه، متن تصویری و غیرکلامی باشد. این پژوهش یکی از آثار اصیل خوشنویسی ایرانی را به‌مثابه یک بیش‌متن در رابطه با جامعۀ فرهنگی- هنری هرات عصر تیمور، از راه بررسی پیش‌‌متن‌هایی که موجب برساختگی آن شده‎است، در چارچوب بیش‏متنیت ژنت مورد واکاوی قرار می‌دهد و سعی دارد به دو پرسش پاسخ گوید: 1)کدام پیش‌متن‌ها در ایجاد صراط‌الخط دخیل بوده‌اند؟ 2) انواع برگرفتگی پیش‌متن‌های موثر چگونه در متن صراط‌الخط نمود یافته است؟ این پژوهش با استفاده از داده‎های کتابخانه‎ای و الکترونیک، به روش کیفی انجام شده؛ بررسی داده‌ها بصورت تصیفی، تحلیلی و تاریخی بوده و از منظر هدفمندی، بنیادین است. برمبنای یافته‌های این مقاله، بیش‎متن تشیع به‌گونه‌ای تثبیت شده و در تلفیق با گرایشات صوفیانه در متن صراط‎الخط بروز و ظهور کرده؛ نیز برخی عناصر همچون تأکید بر عزلت و خلوت‌گزینی، چشم باطن، تعلیم نزد استاد و اهمیت مشق و تمرین، که خود یادآور اصول و مبانی تصوف است، در بیش‎متن صراط‎الخط بر پایۀ همانگونگی نشان داده‌شده است. اما مواردی همچون چگونگی تراشیدن قلم، نوع کاغذ، مهره کشیدن، آهار زدن و ... نیز پیش‎متن کارگاه‌های هنری هرات در قالب تراگونگی در متن صراط‌الخط حضور دارند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The Hypertextuality of the Treatise of Sirat al-Khatt by Sultan Ali Mashhadi with a Focus on Its Influential Pretexts

نویسندگان [English]

  • Alireza Khakpour 1
  • mohamma aref 2
  • Mohammad Reza Sharifzadeh 3
1 Central Tehran Faculty of Art
2 central tehran/ faculty of arts
3 Central Tehran Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran
چکیده [English]

This research examines the aesthetic and formal transformations of the Nasta'liq script, particularly in the treatise *Sirat al-Khatt* by Sultan Ali Mashhadi, using Gérard Genette's method of hypertextuality. Nasta'liq, as one of the most important Islamic scripts, is a delicate and fluid combination of the Naskh and Ta'liq scripts, and its evolution has been influenced by various factors, which are analyzed in this study as influential pre-texts.



Genette's hypertextuality method, one of the five branches of transtextuality, explores the relationship of derivation between texts and the pre-texts that shape a given text. In this research, religious pre-texts, Sufi tendencies, the role of artistic patrons, and the cultural circle of Herat are analyzed as factors contributing to the formation of the hypertext *Sirat al-Khatt*.



The findings of this study reveal that the hypertext *Sirat al-Khatt* has been influenced by religious, social, and cultural pre-texts. Specifically, Shiism and Sufi tendencies have manifested in a stabilized form within this text. Additionally, elements such as seclusion and solitude, the importance of learning from a master, and the emphasis on practice and repetition—principles rooted in Sufism—are clearly evident in this hypertext. Furthermore, artistic techniques and methods prevalent in the workshops of Herat, such as pen trimming, paper selection, burnishing, and sizing, have also influenced the text in a trans-textual manner.



The significance of this research lies in its examination of an authentic Persian calligraphic work within the framework of the cultural-artistic society of Herat during the Timurid era. It demonstrates that *Sirat al-Khatt* is not merely an isolated artistic work but rather the product of complex interactions among religious, social, and cultural pre-texts.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Hypertextuality
  • pretext
  • Sirat al-Khat treatise
  • Herat Cultural Circle
  • Gerard Genett
آژند، یعقوب (1381). «کارگاه هنری سلطان‎حسین  بایقرا». هنرهای زیبا، شمارۀ 12، صص. 99ـ89.
-ـــــــــــ(1386). «کتابت‌خانه و صورت‌خانه در مکتب هرات». گلستان هنر، دوره3ُ، شماره 4 (پیاپی10)، صص 18- 23.
ابن جوزی (بی‌تا). التبصره. مجلد الاول، بیروت: دارالکتب العلمیه.
افشار، ایرج (1390). کاغذ در زندگی و فرهنگ ایرانی. تهران: میراث مکتوب.
بلر، شیلا (1396). خوش‎نویسی اسلامی. مترجم: ولی‏الله کاووسی، تهران: فرهنگستان هنر.
برت، آر. ال. (1371). تخیل. مترجم: مسعود جعفری، چاپ دوم، تهران: مرکز.
بصاری، ندا؛ حجاجی کهجوق، عزیز؛ مشفقی، آرش (1400). «تحلیل فضاهای وهم، خیال و انزوا در عرفان و بازتاب آن‌ها بر روح عارف». بهارستان سخن، شمارۀ 53، صص. 154ـ133.
بیانی، مهدی (1345). شرح حال و آثار خوش‎نویسان (گنجینۀ تحقیقات ایرانی). جلد نخست، تهران: دانشگاه تهران، شمارۀ 43.
خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام الدین (1380). تاریخ حبیب‏السیر فی اخبار افراد بشر. جلد چهارم، تهران: همام.
خیام، غیاث‌الدین ابوالفتح عُمر بن ابراهیم (1312). نوروزنامه. به‎کوشش مجتبی مینوی، تهران: کاوه.
دهخدا، علی‌اکبر (1325). لغت‌نامه. جلد نخست، تهران: دانشگاه تهران.
ذبیحی، محمد؛ صیدی، محمود (1392). «دیدگاه سهروردی و ملاصدرا دربارۀ علیّت مثل و عالم خیال منفصل». حکمت صدرایی، دورۀ دوم، شمارۀ 1، صص. 56ـ43.
رجبی، محمدعلی (1394). «تبیین وجوه معنوی خوش‎نویسی با تأکید بر رسالة صراط‏السطور سلطانعلی مشهدی». نگره، شمارۀ 35، صص. 31ـ19.
زمچی اسفزاری، معین‌الدین (1339). روضات‏الجنات فی اوصاف مدینۀ هرات. جلد دوم، تهران: دانشگاه تهران.
سجادی، سید جعفر (1370). فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی. ویراست نخست. تهران: انتشارات کتابخانه طهوری.
شهیدی، حمیده (1395). «سیاست مذهبی سلطان‎حسین  بایقرا (مطالعة موردی: تأثیر بر تشیع)». مطالعات تاریخ اسلام، شمارۀ 29. صص. 81ـ62.
شیمل، آن ماری (1368). خوش‎نویسی و فرهنگ اسلامی. مترجم: اسدالله آزاد، مشهد: آستان قدس رضوی.
صدری‏نیا، باقر (1388). فرهنگ مأثورات متون عرفانی. تهران: سخن
صراف، مرتضی (1352). رسایل جوانمردان. تهران: انستیتوی فرانسوی پژوهش‌های علمی در ایران.
صفری آق‏قلعه، علی؛ شریعت‎نیا، حکیمه (1399). صراط‎الخط (صراط‏السطور): سرودۀ سلطانعلی مشهدی (حدود 926ـ841 ق.). تهران: چاپ(دیجیتال)میراث مکتوب. دسترسی از نرم‌افزار طاقچه.
 فرهانی‌منفرد، مهدی.(1381). «پیوند سیاست و فرهنگ در عصر زوال تیموریان و ظهور صفویان». تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی – دانشگاه تهران.
قادریان، محمدمهدی، شهیدانی، شهاب و محمدی‌میلاسی، علیرضا.(1401). «مقایسه شیوه کرسی‌بندی در دو چلیپای مشابه از سلطانعلی مشهدی و میرعلی هروی». هنرهای زیبا هنرهای تجسمی، دوره 27 (شماره 2)، صص 39-47.
گوهرین، سیدصادق (1382). شرح اصطلاحات تصوّف. جلد هفتم و هشتم، تهران: زوّار.
لعل شاطری، مصطفی؛ رجبی، محمدعلی (1395). «جایگاه خوش‎نویسی و خو‎ش‎نویسان خراسانی در دورۀ سلطان‎حسین  بایقرا 875-911ق)». خراسان بزرگ، شمارۀ 25، صص. 97-112.
مایل هروی، نجیب (1372). کتاب‌آرایی در تمدن اسلامی. مشهد: آستان قدس رضوی.
مسعود سعد سلمان (1390). دیوان. به‌کوشش محمد مهیار، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
مشهدی، سلطانعلی.(920ق). صراط‌السطور به کوشش کریم‎کشاورز. (نسخۀ الکترونیک بی‌تا). تاریخ دسترسی از کانال تلگرامی کتابخانه و موزه در فروردین 1403.
مکاریک، ایرنا ریما (1388). دانشنامۀ نظریه‌های ادبی معاصر. مترجم: مهران مهاجر و محمد نبوی، تهران: آگه.
میرخواند، حمد بن خاوندشاه بن محمد (1380). تاریخ روضۀ‎الصفا. جلد نهم، مترجم: جمشید کیانفر، تهران: اساطیر.
نامورمطلق، بهمن (1386). «ترامتنیت؛ مطالعۀ روابط یک متن با دیگر متن‏ها». پژوهشنامۀ علوم انسانی (دانشگاه شهید بهشتی)، شمارۀ 56، صص. 97ـ95.
ــــــــــــــــ ؛ کنگرانی، منیژه (1390). «علل پیوستگی متنی و فرامتنی در هنرهای سنتی هنرمندان مسلمان ایرانی». ادبیات و هنر دینی، شماره 2 صص. 47ـ31
-ــــــــــــــ(1391). «گونه‌شناسی بیش‌متنی». پژوهش‌های ادبی، دوره 9(شماره 38) صص. 139–152.
ـــــــــــــــــ (1400). بینامتنیت از ساختارگرایی تا پسامدرنیسم: نظریه‌ها و کاربردها. چاپ دوم، تهران: سخن.
نظامی باخزری، عبدالواسع (1357). منشأالانشا. جلد نخست، به‎کوشش رکن‌الدین همایون‏فرخ، تهران: دانشگاه ملی.
واله داغستانی، علیقلی بن محمدعلی (1384). تذکرۀ ریاض‎الشعرا. به‎کوشش محسن تاجی نصرآبادی، تهران: اساطیر.
هاشمی‏نژاد، علیرضا (1389). «تأثیر عرفان و تصوف در تحولات خوش‎نویسی ایرانی قرن‌های هفتم تا نهم هجری». در مطالعات ایرانی. دوره9، شماره 17. صص. 263-275.
ـــــــــــــــــــ (1393).  سبک‌شناسی خوش‎نویسی قاجار. تهران: متن.
ـــــــــــــــــــ (1397). «محتوای فراموش‎شدۀ یک هنر بومی». روزنامه ایران، شماره سوم بهمن (پیاپی 6982)، تجسمی، ص 15.
لینک دسترسی تیرماه 1404:
 
-Allen, Graham. (1963). Intertextuality, The New Critical Idiom. London: Routledge.
 
-Genette, Gerard. (1997) Palimpsests:  in Literature Second. Degree Translated by: Channa Newman and Calude Doubinsky. University of Nebraska Press. Lincoln.