خوانشی بر هنر کاشی‌نگاری در دورۀ قاجار(نمونۀ موردی محوطۀ شرقی کاخ گلستان)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی کارشناسی ارشد معماری داخلی موسسه آموزش عالی فردوس، مشهد، ایران

2 استادیار گروه معماری موسسه آموزش عالی فردوس، مشهد، ایران

3 دانشجوی دکتری تاریخ تحلیلی و تطبیقی هنر اسالمی، دانشگاه هنر، تهران، ایران

10.22077/nia.2024.7322.1832

چکیده

هنر قاجار با قرار گرفتن در سیر انتقالی از سنت‌گرایی به مدرنیته، دارای ویژگی‌هایی در زمینۀ محتوا و ماده است که همین موضوع، باعث جذابیت مطالعاتی آن شده ‌است. هنر کاشی‌کاری نیز به عنوان یکی از هنرهای تزئینی این دوره، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. کاخ گلستان یکی از قدیمی‌ترین و مهم‌ترین بناهای سلطنتی دورۀ قاجار می‌باشد که تزئینات کاشی‌کاری بسیاری دارد. کاشی‌های محوطۀ شرقی کاخ، همچون دفتری مصور، ویژگی‌ها و شرایط اجتماعی_سیاسی دوران قاجار را به نمایش گذاشته است. از این‌رو مطالعه و بررسى این نقش‌مایه‌ها، روشنگر بسیارى از مسائل مربوط به هنر دورۀ قاجار می‌باشد و می‌توان با شناخت ویژگی هریک، خلأ تحقیقاتی موجود را تا حدودی پوشش داد. در این راستا هدف این پژوهش، بررسی و طبقه‌بندی هریک نقش‌مایه‌های محوطۀ شرقی کاخ و واکاوی معنایی و نگارگری هرکدام در قالب جدول‌ است. بر این اساس، پرسش‌های مطرح شده بدین ترتیب است: 1.عناصر تصویری و نقش‌مایه‌های به‌کار رفته در کاشی‌نگاره‌ها کدام‌اند؟ 2.منابع الهام و شیوۀ نگارگری مورد استفاده کاشی‌نگاران در کاخ چیست؟ روش تحقیق پژوهش حاضر کیفی و شیوۀ گردآوری اطلاعات، به صورت میدانی(عکاسی) و کتابخانه‌ای است. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد در محوطۀ شرقی کاخ، نقش‌نگاره‌ها به هشت دستۀ کلی، نقش پرندگان، میوه‌ها، گل‌ها، حیوانات، زن، نقوش روایتی، مناظر و ساختمان‌ها تقسیم شده‌اند که هرکدام متأثر از فن عکاسی، نقاشی‌های قهوه خانه‌ای، تمبر و کارت پستال روایت و داستانی از دورۀ قاجار را شرح می‌دهند. پس از دسته‌بندی نقش‌نگاره‌ها دریافتیم که کاشی‌های متنوع و رنگارنگی به شیوۀ هفت رنگ و معرق، با اصول قرینه‌ سازی نگارگری شده‌اند و با رعایت اصل پرسپکتیو، سایه و روشن، واقع‌گرایی زیادی را برای بیننده ایجاد کرده‌اند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

A reading on the art of tile painting in the Qajar period (a case study of the eastern enclosure of Golestan Palace)

نویسندگان [English]

  • fahime taffakori 1
  • Iman MirahojaeianHosseini 2
  • Alireza Taheri Moghaddam 3
1 Master’s student of Interior Architecture, Ferdous Institute of Higher Education, Mashhad, Iran
2 - Assistant Professor, Department of Architecture, Ferdows Institute of Higher Education, Mashhad, Iran
3 PhD student of Analytical and Comparative History of Islamic Art, University of Art, Tehran, Iran.
چکیده [English]

Qajar art, being in the process of transition from traditionalism to modernity, has characteristics in the field of content and material, which has made it attractive for studies. As one of the decorative arts of this period, the art of tiling is also of special importance. Golestan Palace is one of the oldest and most important royal buildings of the Qajar period, which has many tile decorations. The tiles of the eastern enclosure of the palace, like an illustrated notebook, have displayed the features and socio-political conditions of the Qajar era. Therefore, the study and investigation of these motifs sheds light on many issues related to the art of the Qajar period, and by knowing the characteristics of each, the existing research gap can be covered to some extent. In this regard, the aim of this research is to investigate and classify each of the motifs of the eastern enclosure of the palace and to analyze the meaning of each one in the form of a table. Based on this, the questions raised are as follows: 1. What are the visual elements and motifs used in the tile paintings? 2. What are the sources of inspiration and painting methods used by tile painters in the palace? The research method of the current research is qualitative and the method of collecting information is field (photographic) and library. The results of this research show that in the eastern area of the palace, the paintings are divided into eight general categories, birds, fruits, flowers, animals, women, narrative motifs, landscapes and buildings, each of which is influenced by photography techniques, coffee house paintings, stamps and postcards. They describe a story from the Qajar period. After categorizing the motifs, we found that the various and colorful tiles were painted with the principles of projection, and by observing the principle of perspective, shadow and light, they created great realism for the viewer.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Qajar
  • Golestan Palace
  • tile
  • Naqsh Mayeh
  • tile painting
آژند، یعقوب (1389). نگارگری ایران. تهران: مرکز تحقیق و توسعۀ علوم انسانی.
ابراهیم‌زاده، سیدوحید؛ سهیلی، جمال‏الدین (1399). «مطالعۀ تطبیقی منظومه‌های غنایی عاشقانۀ ادبیات ایران در کاشی‏نگاره‌های دورۀ قاجار (مطالعۀ موردی: کاشی‏نگاره‌های خانۀ دکتر محسن مقدم)»، جلوۀ هنر، شمارۀ2، ص. 18ـ7.
ابراهیمی، حمیدرضا (1348). راهنمای تمبرهای ایران: قاجار، پهلوی، جمهوری اسلامی. تهران: آرویج ایرانیان.
اسدپور، علی (1393). «تحلیل ماهیت و ساختار بازنمایی فضای شهری در کاشی‌کاری قاجاری (مورد مطالعه: کاخ گلستان تهران)». پژوهش‌های منظر شهر، شمارۀ1، ص. 16ـ7.
اسکارچیا، جیان روبرتو (1376). اماکن هنری ایران. مترجم: یعقوب آژند، تهران: مولی.
افشارمهاجر، کامران (1384). هنرمند ایرانی و مدرنیسم. تهران: دانشگاه هنر.
بمانیان، محمدرضا؛ مؤمنی، کوروش؛ سلطان‏زاده، حسین (1390). «بررسی تطبیقی نقوش کاشی‏کاری دو مسجدمدرسۀ چهارباغ و سید اصفهان». مطالعات تطبیقی هنر، شمارۀ2، ص. 16ـ1.
پنجه‌باشی، الهه؛ فرهد، فرنیا (1396). «خورشید و فرشته، نمادی از زن در کاشی‌های کاخ گلستان». زن در فرهنگ و هنر (پژوهش زنان)، شمارۀ4، ص. 528ـ511.
حشمتی، احمدرضا؛ دولت‎آبادی، فریبرز (1399). «مقدمه‌ای بر شناخت معماری کاخ‌های تهران در دورۀ قاجار». مطالعات باستانشناسی پارسه، شمارۀ4، ص. 183ـ167.
حاتم، جمشید. (1387). نگاهی به نقاشی قاجار. نقش مایه، 1(2)، 29-36.
خوبی، سمینه؛ لاری، مریم (1397). «میوه‎نگاری در کاشی‌های کاخ گلستان». اثر، شمارۀ۳۹، ص. 40ـ29.
دهخدا، علی‏اکبر (1377). لغت‌نامۀ دهخدا. تهران: دانشگاه تهران.
ذکاء، یحیی (1376). عکاسان پیشگام در ایران: سیر تحول عکاسی در دوران قاجاریه. تهران: علمی فرهنگی.
رحیم‌پور، شهدخت (1394). «بررسی جایگاه اسب از اسطوره تا تداوم نقش آن بر فرش». ص. 21-36.
رضایی‏انور، مریم (1399). «بررسی طرح در کاشی‌کاری دورۀ قاجار در تهران (مطالعۀ موردی: کاخ‎موزۀ گلستان)». شباک، شمارۀ3، ص. 311ـ122.
رضایی ‌نبیی، سیدمهدی؛ صالحی ‌تبریزی، منا (1391). «بررسی نفوذ معماری نئوکالسیک اروپا در معماری معاصر ایران در پایگاه حکومت تهران دوره‌ی ناصری». انجمن مهندسان معمار تبریز، اولین همایش ملی اندیشه‌ها و فناوری‌های نو در معماری، تبریز، ص 167-183.
رهنورد، زهرا (1386). «تاریخ هنر ایران در دورۀ اسلامی: نگارگری». مرکز تحقیق و توسعۀ علوم انسانی، تهران، شمارۀ1، ص 183-337
ریاضی، محمدرضا (1395). کاشی‌کاری قاجار. جلد یکم، تهران: یساولی.
زارعی، کریم؛ شاملو، غلام‏رضا؛ حمیدی‏منش، تقی (1397). «تبیین نقش تأثیرگذار قهوه‎خانه در جریان شکل‎گیری نقاشی قهوه‎خانه‌ای». مطالعات باستان‌شناسی پارسه، شمارۀ2، ص. 159ـ143.
سامانیان، صمد؛ میرعزیزی، محمود؛ صادق‎پور فیروزآباد، ابوالفضل (1393). «بررسی مضامین تصویری کاشی‎های نقش‎برجستۀ موجود در تالار اصلی کاخ‎موزۀ گلستان». هنرهای زیبا، شمارۀ1، ص. 59ـ72.
سیف، هادی (1379). نقاشی روی گچ. تهران: سروش.
شریفی، محمد (1۳۸8). فرهنگ ادبیات فارسی. تهران: معین.
شمیم، علی‌اصغر (1387). ایران در دورۀ سلطنت قاجار. تهران: بهزاد.
شوالیه، ژان؛ گربران، آلن (1۳85). فرهنگ نمادها. مترجم: سودابه فضایلی، تهران: جیحون.
صباغ‌پور، طیبه‏؛ شایسته‌فر، مهناز (1389). «بررسی نقش‌مایۀ نمادین پرنده در فرش‌های صفویه و قاجار از نظر شکل و محتوا». نگره، سال پنجم، شمارۀ14، ص. 49ـ39.
عبدالحسینی، امیر؛ حامدی، محمدحسن (1399). «نقاشی قهوه‌خانه». در گزیدۀ مقالات و گفت‌گوها، به‎کوشش احسان مجیدی تیرداد، تهران: آبان.
عبداله، ندا؛ شایسته‌فر، مهناز (1392). «نقش و نماد اژدها در نگارگری ایرانی». دانشکده هنر شوشتر (دانشگاه شهید چمران اهواز)، شمارۀ4، ص 43-92.
عدل، شهریار؛ اورکاد، برنار (1377). تهران پایتخت 200ساله. مترجمان: فاطمه وثوقی خزایی و ابوالحسن سروقدمقدم، تهران: انجمن ایران‎شناسی فرانسه در ایران، ص 457.
فربود، فریناز؛ سهیلی‌راد، فهیمه (1382). «بررسی تطبیقی سیمرغ در متون ادبی حماسی و عرفانی». هنر (وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران)، شمارۀ56. ص. 43ـ23.
موسوی، طاهر؛ خزایی، محمد (1389). «فرشته و دیو در آثار چاپ سنگی قاجاری». ماه هنر، شمارۀ 1389، ص 4-43.
مؤمنی لندی، مهناز؛ چیت‏سازیان، امیرحسین . «نگاهی بر عناصر نمادین کاشی‏نگاره‌های قاجار کرمان (مطالعۀ موردی ده اثر)». نگارینۀ هنر اسلامی، شمارۀ4، ص. 18ـ11.
میرعزیزی، سیدمحمود (1400). «بررسی تأثیرات ادبیات غنایی بر نقوش کاشی‏نگاره‌های هفت‏رنگ موجود در کاخ‏موزۀ گلستان». هنرهای تجسمی (هنرهای زیبا)، شمارۀ3، ص. 127ـ119.
یزدانی، ملیکا؛ خسروی بیژائم، فرهاد (1400). «طبقه‏بندی نقوش کاشی هفت‎رنگ دورۀ قاجار در صحن‌های حرم مطهر رضوی». مطالعات فرهنگی‏ـ اجتماعی خراسان، شمارۀ2، ص. 176ـ143.