پژوهش تحلیلی کاشی‌های زرین‌فام ستاره‌ای‌شکل بنای امام‌زاده یحیی ورامین

حسنعلی پور, حمید; صدیقیان, حسین

doi:10.22077/nia.2023.6216.1722

پژوهش تحلیلی کاشی‌های زرین‌فام ستاره‌ای‌شکل بنای امام‌زاده یحیی ورامین

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

¹ استادیار گروه باستان شناسی دانشگاه زابل

² استادیار گروه باستان شناسی دانشگاه لرستان

10.22077/nia.2023.6216.1722

چکیده

آرامگاه امام‌زاده یحیی ورامین یکی از بنا‌های شاخص و معتبر دورۀ ایلخانی است. سابقاً در این بنا تزئینات گسترده‌ای به‌صورت گچ‌بری و کاشی‌کاری زرین‌فام وجود داشته که امروزه فقط گچ‌بری‌های آن باقی مانده است؛ اما کاشی‌های زرین‌فام آن از اواخر دورۀ قاجاریه به بعد، از پیکرۀ بنا جدا شده و بتدریج وارد موزه‌ها یا مجموعه‌های مختلف خارجی شده‌اند. در این بنا سه گروه مختلف کاشی‌کاری زرین‌فام وجود داشته که شامل کاشی‌های محراب، سنگ قبر و کاشی‌های ستاره‌ای هستند. در ارتباط با کاشی‌های محراب و سنگ قبر اطلاعات زیادی در منابع مختلف منتشر شده اما هیچ مطالعۀ جامعی در مورد کاشی‌های ستاره‌ای‌شکل صورت نگرفته است. نظر به اینکه این کاشی‌ها در برخی موزه‌ها هم‌چون ارمیتاژ، از فراوانی زیادی برخوردار بوده، لازم بود که در پژوهش مستقلی به آنها پرداخته شود. در ارتباط با این کاشی‌ها دو پرسش مهم وجود دارد: اول اینکه شاخصه‌های مهم ظاهری و تزئینی این کاشی‌ها چیست؟ دوم اینکه سازنده یا سازندگان احتمالی این کاشی‌ها چه کسی یا کسانی بوده‌اند؟ بر همین اساس هدف اصلی پژوهش حاضر بررسی و تحلیل ویژگی‌های ظاهری و تزئینی این کاشی‌ها است که با روش توصیفی – تحلیلی صورت پذیرفت. برای انجام پژوهش حاضر علاوه بر مطالعۀ منابع کتابخانه‌ای، از تصاویر و اطلاعات موجود در آرشیو موزه‌های مختلف خارجی نیز استفاده شده است. در نتیجۀ این پژوهش چنین مشخص شد که کاشی‌های ستاره‌ای‌شکل امام‌زاده یحیی را می‌توان از جنبه‌هایی هم‌چون ابعاد، تنوع رنگ‌، نقوش و مضامین کتیبه‌ها، نسبت به سایر نمونه‌های مشابه در دیگر بنا‌ها، بسیار شاخص و منحصر به فرد دانست. این کاشی‌های طی یک بازۀ زمانی پنج ماهه و احتمالاً توسط علی بن محمد بن ابی‌طاهر در شهر کاشان ساخته شده و سپس برای اولین مرحلۀ پوشش بنای امام‌زاده یحیی با کاشی زرین‌فام، مورد استفاده قرار گرفته‌اند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

باستان شناسی

عنوان مقاله [English]

Analytical research of the luster star tiles of Imamzadeh Yahya in Varamin

نویسندگان [English]

Hamid Hassanalipour ¹
hossein sedighian ²

¹ Assistant Professor،Department of Archaeology, University of Zabol

² University of Lorestan

چکیده [English]

Imamzadeh Yahya Varamin is one of the significant and prestigious buildings of Ilkhanid period. In the past, there were extensive decorations in this building in the form of plasterwork and luster tiling. But today only its plasterwork remains; But its luster tiles have been separated from the body of the building since the end of the Qajar period and have gradually entered various foreign museums or collections. In this building, there are three different groups of luster tiling, which include altar tiles, tombstones and star tiles. A lot of information has been published in various sources about altar tiles and tombstones, but no comprehensive study has been done on star tiles. Considering that these tiles are abundant in some museums such as the Hermitage, it was necessary to study them in an independent study. Based on this, the main goal of the current research is to investigate and analyze the appearance and decorative features of these tiles, which was done with a descriptive-analytical method. In order to carry out the present research, in addition to studying library resources, images and information available in the archives of various foreign museums have also been used. As a result of this research, it was determined that the star tiles of Imamzadeh Yahya can be considered very distinctive and unique compared to other similar examples in other buildings in terms of dimensions, color variety, motifs and themes of inscriptions. These tiles were probably made by Ali bin Muhammad bin Abi-Taher in Kashan city over a period of five months, and then they were used for the initial coating of Imamzadeh Yahya building.

کلیدواژه‌ها [English]

Imamzadeh Yahya
Varamin
luster tile

مراجع

امیری، مهرداد؛ رهنما، شهرام؛ صدیقیان، حسین و سبزی، موسی، (1400)، «بررسی کتیبههای مذهبی بهکار رفته در کاشیهای زرینفام قرون 7-8ه.ق ایران»، مجله پژوهشنامه مذاهب اسلامی، سال8، ش16، صص 219 –
بلر، شیلا، (1391)، «جست و جوی ابوزید کاشانی در میان کتیبهها»، ترجمه صفورا فضلاللهی، مجله پیام بهارستان، سال5، دوره2، ش17، صص 388 –
بلر، شیلا و بلوم، جاناتان، (1381)، هنر و معماری اسلامی2 (1250 – 1800م)، ترجمه یعقوب آژند، تهران، انتشارات سمت.
بلر، شیلا و بلوم، جاناتان، (1385)، هنر و معماری اسلامی، ترجمه اردشیر اشراقی، تهران، نشر سروش.
بهدانی، مجید و خزائی، محمد، (1399)، «بررسی نقوش کاشیهای زرینفام با موضوع صور فلکی در امامزاده جعفر دامغان»، فصلنامۀ علمی نگره، ش56، صص 39 –
بهرمان، علیرضا، (1400)، «بازشناسی و معرفی محراب فراموش شدۀ حرم مطهر امام علی (ع)»، نشریه هنرهای زیبا - هنرهای تجسمی، دوره26، ش1، صص 55 –
پوپ، آرتر و اکرمن، فیلیپس، (1387)، سیری در هنر ایران از دوران پیش از تاریخ تا امروز، ج4: سفالگری، خوشنویسی و کتیبهنگاری، ویرایش زیر نظر سیروس پرهام، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
جعفریان، رسول، (1376)، «تشیع در ورامین»، نشریه کیهان اندیشه، ش75، صص 116 –
دالمانی، هانری رنه، (1378)، از خراسان تا بختیاری، ترجمه غلامرضا سمیعی، ج1، تهران، نشر طاووس.
دیماند، موریس اسون، (1383)، راهنمای صنایع اسلامی، ترجمه عبدالله فریار، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
دیولافوا، ژان، (1371)، ایران، کلده و شوش، ترجمه علیمحمد فرهوشی، به کوشش بهرام فرهوشی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
رجبی، سید صفر، (1371)، «ورامین یک جامع و چهار مزار تاریخی»، نشریه مشکوه، ش35، صص 176 –
رضوان، همایون، (1385)، «نگاه اجمالی به پیشینه و آثار باستانی شهرستان ورامین»، نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، س57، ش1، صص 173 –
رکوعی، عزتالله، (1373)، سرزمین ما: مروری بر تاریخ و معماری ایران، تهران، نشر کیوان.
روحفر، زهره؛ نیستانی، جواد؛ موسوی کوهپر، سید مهدی و خادمی ندوشن، فرهنگ، (1431)، «تصمیم النقوش و الالواح المکتوبه المحراب علی بن جعفر المطلیه بقم»، مجله العلوم الانسانیه الدولیه، العدد 17، صص 1 –
زهدی، محمد و فرخفر، فرزانه، (1397)، «تحلیل ویژگیهای مضمونی، بصری و ساختاری در محرابهای زرینفام دورۀ ایلخانی»، مجله تاریخ و فرهنگ، سال50، ش1، شپ 100، صص 9 –
سپهر، عبدالحسین، (1386)، مرآت الوقایع مظفری، تصحیح عبدالحسین نوایی، ج1، تهران، مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
صدری، مهدی، (1367)، «خاندان ابیطاهر کاشانی: آفرینندگان محرابهای زرینفام»، فصلنامۀ هنر، ش15، صص 28 –
عرب، کاظم، (1381)، «گزارش تحقیق و معرفی هفت بنای تاریخی ارزشمند قم بازمانده از قرن هشتم هجری»، فصلنامه اثر، ش33 و 34، صص 146 –
فرخفر، فرزانه و زهدی، محمد، (1397)، «تحلیل مضمونی و تصویری محراب امامزاده یحیی ورامین شاهکار زرینفام عصر ایلخانی و بزرگترین محراب زرینفام ایران»، نشریه تاریخ روایی، سال3، ش9، صص 109 –
قانونی، محسن و صادقی مهر، سمانه، (1396)، «بررسی کتیبۀ کاشیهای زرینفام مزار حضرت فاطمه معصومه (س) در قم»، مجله هنرهای زیبا - هنرهای تجسمی، دورۀ 22، ش2، صص 83 –
قرهچانلو، حسین، (1353)، «جغرافیای تاریخی و آثار باستانی ورامین»، نشریه بررسیهای تاریخی، سال9، ش5، صص 39 –
قرهچانلو، حسین، (1372)، «امامزاده یحیی ورامین»، نشریه وقف میراث جاویدان، ش2، صص 70 –
قوچانی، عبدالله، (1397)، احادیث کاشیهای زرینفام حرم مطهر امام رضا (ع)، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی.
کریمی، فاطمه، (1372الف)، «ابوزید کاشانی»، از مجموعۀ دایرهالمعارف بزرگ اسلامی، جلد 5، تهران، انتشارات مرکز دایرهالمعارف بزرگ اسلامی، صص 506-509.
کریمی، فاطمه، (1372ب)، «ابوطاهر»، از مجموعۀ دایرهالمعارف بزرگ اسلامی، جلد 5، تهران، انتشارات مرکز دایرهالمعارف بزرگ اسلامی، صص 632-638.
کفیلی، حشمت، (1392)، «محرابهای حرم مطهر در موزۀ مرکزی آستان قدس رضوی»، مجله شمسه، دوره پنجم، ش18، صص 1-28.
کفیلی، حشمت، (1392ب)، «مطالعۀ نقش و نوع کاشیهای زرینفام حرم امام رضا (ع) محفوظ در موزۀ آستان قدس رضوی»، مجله مطالعات هنر اسلامی، ش18، صص 87 –
کیانی، محمدیوسف، (1368)، شهرهای ایران، تهران، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
کیانی، محمدیوسف، (1387)، معماری ایران دوره اسلامی، تهران، انتشارات سمت.
معتقدی، کیانوش، (1393)، خاندان ابیطاهر کاشانی، تهران، نشر پیکره.
معتقدی، کیانوش، (1397)، صد و سی سال مطالعات سفالینههای زرینفام ایرانی، تهران، انتشارات پژوهشگاه میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری.
موسوی، انسیه سادات و چیتسازیان، امیرحسین، (1392)، «چونان دری گشوده به بهشت: کاشیکاری بنای امامزاده علی بن جعفر قم»، سامانه اینترنتی راسخون (https://rasekhoon.net).
واتسون، آلیور، (1390)، سفال زرینفام ایرانی، ترجمه شکوه ذاکری، تهران، انتشارات سروش.
ویلبر، دونالد، (1365)، معماری اسلامی ایران در دوره ایلخانی، ترجمه عبدالله فریار، تهران، نشر علمی و فرهنگی.
هیدن، سون، (2535)، کویرهای ایران، ترجمه پرویز رجبی، تهران، نشر توکا.
Age-Oglu, M. (1935), “Fragments of Thirteenth century Mihrab at Nadjef”, Ars Islamica, Vol2, No1, pp 128 – 131.
arboni, S. & Masuya, T. (1993), Persian tiles, New York, The Metropolitan Museum of art.
the effort of Bahram Farhoshi, Tehran, Tehran University Press (in Persian).
Dimand, M. S. (1941), “A gift of Islamic pottery”, The Metropolitan Museum of art bulletin, Vol36, No3, pp 70 – 73.
Donalson, M.D. (1935), “Significant Mihrabs in the Haram at Mashhad”, Ars Islamica, Vol II, Part 1, pp 118-134.
Ettinghausen¸ Richard, (1936), “Evidence for the Identification of Kashaan pottery”, Ars Islamica¸ Vol III¸ Part 1 ¸ PP. 44-73.
Grube, J.E. (1962), “Some luster painted tiles from Kashan”, Oriental Art, pp 167-174.
Kiyani, M. Y. (2007), Architecture of Iran in the Islamic Period, Tehran, Samt Publications.
Kratchkowskaya, V. A. (1935), “Fragments du Mihrab de Varamin”, Ars Islamica, Vol2, No1, pp 132 – 134.
Masuya, T, (2000), “Persian tiles on European walls: Collecting Ilkhanid tiles in 19 century Europe”, Ars Orientalis, Vol30, pp 39 – 54.
Pope¸ A.U. (1939), “The Ceramic art in Islamic times” ¸ In A Survey of Persian Art, Vol IV¸ Oxford¸ pp 1446- 1664.
Watson, O. (1977), “Persian luster tiles of the thirteenth and fourteenth centuries”, submitted for the degree of Doctor of Philosophy in the faculty of arts, School of Oriental & African studies, University of London.
Watson, O. (1985), Persian luster ware, London, Faber & Faber.