نقوش و مضامین تزیینی سنگ قبرهای برخوار در دوره‌های صفوی تا قاجار

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار باستان شناسی دانشگاه شهرکرد آدرس: شهرکرد، بلوار رهبر، دانشگاه شهرکرد، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، گروه باستان شناسی

10.22077/nia.2023.6235.1715

چکیده

سنگ قبور دوره اسلامی از جمله یادگارهای ارزشمندی است که نه تنها از منظر پژوهش‌های هنرشناسانه و شناخت سیر تحول خطوط و کتیبه‌ها اسلامی و هنر سنگ‌تراشی، در بردارنده اطلاعات قابل توجهی است؛ بلکه در زمینه‌های گوناگون فرهنگی، تاریخی، مذهبی، اجتماعی، اقتصادی و ادبی نیز، اطلاعات ارزشمندی را فرا روی پژوهش‌گران قرار داده است. از این رو در پژوهش پیشِ رو، سنگ قبرهای دوره اسلامی منطقه برخوار اصفهان به منظور پاسخ به سوالات ذیل، به شیوه توصیفی-تحلیلی مورد مطالعه قرار گرفته است؛ 1- نقش‌مایه‌های تزیینی سنگ قبرهای برخوار در دوره‌های صفوی تا قاجار شامل چه مواردی بوده است؟ 2-این نقوش در بردارنده کدام نمادها، مضامین فرهنگی، اجتماعی و مذهبی و اصول و معیارهای هنری بوده است؟ بر اساس نتایج حاصله، نقوش گیاهی(ترنج، اسلیمی، سرو، خرما، نیلوفر، گل چند پر بته جقه)، حیوانی(شیر، آهو، اردک، کبوتر، بلبل، طاووس، قوش)، اشیاء(مهر، تسبیح، شانه، انگشتر، آینه، قیچی، قفل، گلاب پاش، عصا)، هندسی(دایره، انواع قاب بندهای مربع، مستطیل، دایره، بیضی، دالبردار، ذوزنقه‌ای)، خورشید و تشت آب از جمله نقوش مورد استفاد در سنگ قبور برخوار بوده است. برخی از نقوش جنبه اطلاع رسانی داشته و از حالات معنوی، باورهای مذهبی، خصایل اخلاقی، جنسیت و جایگاه اجتماعی متوفی خبر می‌داده است. برخی جنبه نمادین داشته و نشان‌هایی از باغ بهشت، مرگ و نیستی و حیات مجدد، زمان بی انتها و جاودانه، وحدانیت خالق و مخلوق، مانایی روح و طلب خیر و برکت بر متوفی بوده و برخی جنبه تزیینی صرف داشته است. ظرافت هنری و نظام ترکیب‌بندی نقوش بر حسب مواردی همچون نوع نقش‌مایه، گونه ریختی، جنس، ابعاد، سطوح سنگ، دوره زمانی، نحوه ترکیب با دیگر نقوش، وجود یا عدم وجود و تعداد قاب بندها، شیوه‌های متفاوتی را نشان می‌دهد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Motifs and decorative themes of Borkhar tombstones in the Safavid to Qajar periods

نویسنده [English]

  • abbas ali ahmadi
Assistant Professor of Archaeology, Department of Archaeology, Faculty of Literature and Humanities, shahrekord University, Rahbar Boulevard, Shahrekord
چکیده [English]

Tombstones of the Islamic period are among the valuable monuments that contain significant information not only from the perspective of artistic research and knowledge of the evolution of Islamic lines and inscriptions and the art of stone carving; Moreover, it has provided researchers with valuable information in various cultural, historical, religious, social, economic and literary fields. Therefore, in the present research, the tombstones of the Islamic period in the Borkhor region of Isfahan have been studied in a descriptive-analytical way in order to answer the following questions; 1- What were the decorative motifs of Borkhor tombstones in the Safavid to Qajar periods? 2- Which symbols, cultural, social and religious themes and artistic principles and standards did these motifs contain? Based on the results, plant motifs (bergamot, arabesque, cypress, date, lotus, multi-petaled flower), animal motifs (lion, deer, duck, pigeon, nightingale, peacock, hawk), objects (seal, rosary, comb, Ring, mirror, scissors, lock, water sprayer, cane), geometric (circle, square, rectangular, circular, oval, gabled, trapezoidal), sun and water pan are among the motifs used in Borkhor tombstones. Some motifs have an informative aspect and inform about the spiritual states, religious beliefs, moral characteristics, gender and social status of the deceased. Some had a symbolic aspect and were signs of the Garden of Paradise, death and nothingness and rebirth, endless and eternal time, the oneness of the creator and the created, Permanence of the soul and asking for good and blessings on the deceased, and some had a purely decorative aspect. The artistic elegance and composition system of motifs according to such things as the type of motif, morphological type, material, dimensions, stone surfaces, time period, the way of combining with other motifs, the presence or absence and the number of frames, shows different methods.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Borkhar
  • tombstone
  • symbol
  • Safavid period
  • Qajar period

مراجع

آذرپاد، حسن؛ حشمتی رضوی، فضل­الله (1372). فرش­نامه ایران. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
احمدزاده، فرید؛ حسینی، هاشم؛ نورسی، حامد (1397). «پژوهشی بر شناخت مضامین و نقوش سنگ قبور ایل گوران در شهرستان اسلام­آباد غرب (شاه­آباد سابق)». مبانی نظری هنرهای تجسمی. شماره 5، صص. 92ـ79.
اخوت، هانیه؛ تقوایی، علی­اکبر (1388). «درخت، صورت مثالی و نماد تطور مفهوم استفاده درخت در قرآن کریم». کتاب ماه هنر. شماره 133، صص. 79ـ74.
اکرمن، فیلیس. (1387). «پارچه­های دوران اسلامی»، سیری در هنر ایران از دوران پیش از تاریخ تا امروز.زیر نظر ارتور پوپ و فیلیس اکرمن، ترجمه زهره روح فر، جلد پنجم، هنر نقاشی، کتابآرایی و پارچه بافی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 2472-2307.
اردلان، نادر و بختیار، لاله. (1390). حس وحدت. ترجمه ونداد جلیلی و احسان طایفه، تهران: علم معمار.
ادواردز، سیسیل (1368). قالى ایران. مترجم: مهین­دخت صبا. تهران: امیرکبیر.
الوانساز خویی، محمد (1390). «سنگ قبرهای روستای آس قدیم». نامه بهارستان. شماره 14، صص. 354ـ316.
بالتروشائیتیس، یوردیس؛ پوپ، آرتور آپهام (1387). «گچ­بری­های ساسانی». در مجموعه مقالات سیری در هنر ایران از دوران پیش از تاریخ تا امروز. زیر نظر آرتور پوپ و فیلیس اکرمن. مترجم: نوشین­دخت نفیسی، جلد دوم (دوره ساسانی)، تهران: علمی و فرهنگی، صص. 789ـ759.
بزرگ­نیا، زهره (1389). «سنگ مزار در گورستان­های کهن». معمار. شماره 63، صص. 91ـ84.
بختورتاش، نصرت. (1380). نشان راز آمیز گردونه مهر یا خورشید. تهران: آرتامیس.
بورکهارت، تیتوس (1392). هنر اسلامی زبان و بیان. مترجم: مسعود رجب­نیا. چاپ دوم، تهران: سروش.
بهار، مهرداد (1376). از اسطوره تا تاریخ. مترجم: ابوالقاسم اسماعیل­پور، تهران: چشمه.
پرهام، سیروس (1364). دست­بافته­های عشایری و روستایی فارس. تهران: سروش.
ــــــــــــــ (1375). شاهکارهای فرش­بافی فارس. تهران: سروش.
پورعبدالله، حبیب­الله (1387). تخت جمشید از نگاهی دیگر. شیراز: بنیاد فارس­شناسی.
پورکریم، هوشنگ (1342). «سنگ مزارهای ایران». هنر و مردم. شماره 12، صص. 39ـ31.
پویان، جواد؛ خلیلى، مژگان (1389). «نشانه­شناسى نقوش سنگ قبرهاى قبرستان دارالسلام شیراز». کتاب ماه هنر شماره 144، صص. 107ـ98.
تناولی، پرویز (1356). قالیچه­های شیری فارس. تهران: دانشگاه تهران.
ثواقب، جهانبخش؛ شهیدانی، شهاب؛ امرایی، سیاوش (1395). «روند دگرگونی نقوش و شعائر مذهبی بر روی سکه­های صفوی». تاریخنامه ایران بعد از اسلام. شماره 12، صص. 111ـ63.
جوانمرد، بهاره؛ ولی­بیگ، نیما (1398). «بررسی تناسب و ترکیب­بندی سنگ مزارهای با نقش مایه فرشته در آرامستان ارامنه جلفای اصفهان». نگره. شماره 52، صص. 67ـ53.
حاجی­زاده، کریم؛ معروفی­مقدم، اسماعیل (1399). «تحلیل تاریخ­گذاری و معناشناسی سنگ قبور گهواره­ای بوکان» مطالعات هنر و رسانه. سال دوم، شماره 3، صص. 141ـ117.
حسینی، هاشم (1400). «درآمدی بر شناخت و مفهوم­شناسی نقوش گیاهی کاشی­های زرین­فام هشت­پر عصر ایلخانی برپایه نمونه­های موجود در موزه آستانه مقدسه قم». هنرهای تجسمی، شماره 3، صص. 37ـ27.
حیدری، علی و دیگران (1397). «بررسی و جایگاه نقش عصا در اساطیر و ادیان». ادبیات عرفانی و اسطوره­شناختی. شماره پنجاه­وسوم، صص. 186ـ155.
خزایی، محمد (1381). هزار نقش. تهران: مؤسسه مطالعات هنر اسلامی.
خودى، الدوز (1385). «معانى نمادین شیر در هنر ایران». کتاب ماه هنر. شماره 97 و 98، صص. 104ـ96.
دانشوری، عباس (1390). مقابر برجی سده­های میانی ایران: مطالعه نگاره­شناختی. مترجم: جواد نیستانی و زهره ذوالفقارکندری. تهران: سمت.
دانش­یزدی، فاطمه (1387). کتیبه­های اسلامی شهر یزد. تهران: سبحان نور.
درج­ور، فاطمه (1394). «مطالعه نقش­مایه بته­جقه در هنر ایران». گلجام. شماره 28، صص. 72ـ59.
دوبوکور، مونیک (1387). رمزهای زنده­جان. مترجم: جلال ستاری، تهران: مرکز.
دولت­یاری، عباسی؛ صالحی، زهرا (1396). «سنگ قبرهای گورستان سفید­چاه بهشهر: نوع­شناسی، پیکره­بندی و مفاهیم نقش و نگاره». فرهنگ مردم ایران. شماره 50 و 51، صص. 97ـ61.
رحمانی، جبار؛ قربانی، هاجر (1393). «نشانه­شناسی فرهنگی نقوش سنگ قبور با تأکید بر نقش شانه در تخت­فولاد اصفهان». مردم و فرهنگ. شماره 1، صص. 215ـ189.
ریاضی، محمدرضا (1375). فرهنگ مصور اصطلاحات هنر ایران. تهران: دانشگاه الزهرا.
ژوله، تورج (1381). پژوهشی در فرش ایران. تهران: یساولی.
شاهمندی، اکبر (1392الف). «بررسی متون و تصاویر در سنگ مزارات امام­زاده احمد اصفهان». در مجموعه مقالات همایش بین­المللی امامزادگان. جلد دوم، به کوشش اصغر منتظر­القائم، صص. 926ـ905.
ـــــــــــــــ (1392ب). «مقایسه تطبیقی طشت آب­های قبور در آرامگاه­های تخت­فولاد و ارامنه اصفهان»،.هنرهای زیبا­ـ هنرهای تجسمی، دوره هجدهم، شماره 1، صص. 44ـ33.
شوالیه، ژان گربران آلن (1378). فرهنگ نمادها. مترجم: سودابه فضایلی، تهران: جیجون.
شهدادی، جهانگیر (1392). گل و مرغ: دریچه­ای بر زیبایی­شناسی ایرانی. تهران: خورشید.
شیخی، علی­رضا؛ جهانیان، عطیه (1397). «بررسی و شناخت مضامین و نقوش سنگ قبرهای محفوظ در هارونیه توس». نگارینه هنر اسلامی. شماره 16، صص. 90ـ81.
عسکری خانقاه، اصغر؛ خورشیدی، اعظم (1392). «پژوهشی مردم­شناختی در نقوش گیاهی مزارهای آرامگاه میرزاکوچک در سلیمان داراب رشت». مطالعات توسعه فرهنگی­ـ اجتماعی، شماره 3، صص. 25ـ9.
علی­نژاد، روجا (1393). «سفیدچاه، نمایه­ای فراتر از یک گورستان». هنرهای زیبا­ـ هنرهای تجسمی. دوره نوزدهم، شماره 2، صص. 56ـ49.
فقیه­میرزایی، گیلان؛ مخلصی، محمد­علی؛ زهرا حبیبی (1384). تخت­فولاد، یادمان تاریخی اصفهان. جلد یکم، تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری.
فیضی، مهسا؛ فیضی، نسیم (1392). «معرفی و بررسی باستان­شناختی نقوش قبرها در گورستان­های اسلامی بخش مرکزی شهرستان آبدانان». فرهنگ ایلام. شماره 40 و 41، صص. 27ـ1.
کاظم­پور، مهدی (1398). «مطالعه ابزارآلات ورنی­بافی روستایی آذربایجان در دوره صفویه براساس مطالعه موردی: نقوش سنگ مزارهای گورستان آس کلیبر». گلجام. شماره 35، صص. 157ـ129.
ــــــــــــــــ؛ محمدزاده، مهدی؛ شکرپور، شهریار (1399). «تحلیل نمادشناسی نقوش سنگ مزارات شهر اهر». هنرهای زیباـ هنرهای تجسمی. دوره بیست­وپنجم، شماره 1، صص. 86ـ71.
کاملی، شهربانو؛ امین­پور، احمد (1396). «نگاره­های نمادین خورشید در محراب و سنگ قبرهای محرابی­شکل قرن 4 تا 7 هـ.ق». مطالعات تطبیقی هنر. شماره 13، صص. 77ـ63.
کخ، هاید ماری (1376).  از زبان داریوش. مترجم: پرویز رجبی، تهران: کارنگ.
کریچللو، کیت (1389). تحلیل مضامین جهان شناختی نقوش اسلامی. مترجم: سید حسین آذرکار، تهران: حکمت.
کنبی، شیلا (1393). جزئیاتی از هنر اسلامی. مترجم: افسونگر فراست، تهران: فرهنگسرای میردشتی.
گرومن، آدولف (1383). منشأ و توسعه ابتدایی کوفی گلدار. مترجم: مهناز شایسته­فر، تهران: مؤسسه مطالعات هنر اسلامی.
لطیف­زاده، مروارید (1388). «بررسی نقش فلز در اشیای ویژه عاشورا». هنر. شماره 82، صص. 139ـ114.
مشبکی اصفهانی، علیرضا؛ صفایی، نرگس (1398). «بررسی تطبیقی گیاهان مقدس و اسطوره­ای در هنر صدر اسلام و پیش از اسلام (هخامنشی و ساسانی) با تأکید بر نقش­برجسته­ها». معماری­شناسی. شماره 12، صص. 13ـ1.
مظفریان، فرزانه. (1393). «جلوه­های قداست گیاهان در قصه­های پریان ایرانی (براساس فرهنگ افسانه­های مردم ایران: علی­اشرف درویشیان و رضا خندان مهابادی)». پژوهش زبان و ادب فارسی. شماره 32، صص. 88ـ55.
معمارزاده، محمد (1386). تصویر و تجسم عرفان در هنر اسلامی. تهران: دانشگاه الزهرا.
منتخب، صبا؛ کوه نور، اسفندیار (1384). دایره­المعارف هنرهای سنتی ایران. جلد دوم، تهران: نور حکمت.
موسوی لر، اشرف­السادات، زهرا مسعودی، امین؛ مروج، الهه (1396). «تبیین جایگاه نقش ترنج با تکیه بر قالی، جلد قرآن و جلد شاهنامه­های دوره صفوی». جلوه هنر. شماره 18، صص. 118ـ107. 
میرجعفری، حسین؛ بزاز دستفروش، مهدی (1391). «مزارات بیلانکوه تبریز». پژوهش­های تاریخی. شماره 16، صص. 22ـ1.
میرزاامامی، سیدمحمدمهدی؛ بصام، سیدجلال (1390). «بررسی نقش نمادین ترنج در فرش ایران». گلجام. شماره 18، صص. 30ـ9.
واثق­عباسی، زهیر؛ مهرآفرین، رضا؛ موسوی­حاجی، سیدرسول (1398). «تحلیل، گونه­شناسی و تاریخ­گذاری گچ­بری­های کاخ کوه­­خواجه»، مطالعات هنر اسلامی. شماره 35، صص. 261ـ233.
وارنر، رکس. (1378). دانشنامه اساطیر جهان. ترجمه ابوالقاسم اسماعیل پور، تهران: اسطوره.
ویلسون، اوا (1380). طرح­های اسلامی. مترجم: محمدرضا ریاضی، تهران: سمت.
هال، جیمز (1380). فرهنگ نگاره­اى نمادها. مترجم: رقیه بهزادى، تهران: فرهنگ هنر.
یاوری، حسین و باوف، نسرین. (1390). دایره مقدس: بررسی جایگاه شمسه )نماد خورشید( در ادیان توحیدی اسلام و مسیحیت. تهران: آذر.
یاحقی، محمدجعفر (1386). فرهنگ اساطیر و داستان­واره­ها در ادبیات حماسی. تهران: فرهنگ معاصر.
 
Morgan, P. (1995). ‘Some Far Eastern elements in colouredground Sultanabad wares’, in Allan (ed.), 19–43.
 

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 21 فروردین 1402
  • تاریخ بازنگری: 26 تیر 1402
  • تاریخ پذیرش: 04 مرداد 1402

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار