خط و هندسه پنهان در زوایای کتیبه‌های مجموعه شیخ صفی الدین اردبیلی (مطالعه موردی گنبد الله الله)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشگاه محقق اردبیلی

2 دانشگاه هنر اسلامی تبریز

10.22077/nia.2023.5850.1671

چکیده

از میان شاخه‌های گوناگون هنرهای اسلامی، معمای اسلامی و مخصوصاً تزیینات وابسته به آن، دارای جایگاه شاخصی می‌باشد. بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی نمونه بازری از این شاهکارهای معماری اسلامی می باشد این مجموعه دارای چندین بخش است که مهم‌ترین بخش آن مقبره شیخ صفی الدین(گنبد الله الله) می باشد. مقبره شیخ صفی الدین که در ضلع جنوبی و شمالی آن دارای دو درگاه موسوم به قبله قاپوسی می باشد، دارای 16 کتیبه محصور شده در قاب 6 ضلعی می باشد که 8 عدد آن دورتادور درگاه ضلع شمالی و 8 عدد دیگر در درگاه جنوبی نقش گردیده‌اند. هدف اصلی از این پژوهش دستیابی و ترسیم هندسه پنهان در ساختار این کتیبه‌ها و نیز تفسیر و تحلیل آن‌ها به جهت بیان ارتباط مستقیم هندسه در بطن کتیبه و مفاهیم نهفته در متون آن می‌باشد. همچنین از اهداف دیگر پژوهش حاضر دسته‌بندی حروف به کار برده شده در کتیبه‌ها به لحاظ فرم حروف ونیزخوانش تعدادی از متون کتیبه‌های مذکور است که تاکنون خوانده نشده‌اند. روش جمع آوری داده‌ها بر پایه پژوهشی میدانی(عکاسی، طرح خطی، تصاویر) و با استناد به منابع مکتوب صورت گرفته است که به روش تاریخی_ تطبیقی بر مبنای الگوهای هندسی و تجزیه حرف‌های متون به جهت خوانش آن‌ها صورت پذیرفته است. نتایج حاصله نمایانگر آن است که اکثر این کتیبه‌ها دارای زیرساخت‌های هندسی منسجم بوده و نیز تنوع زیادی در طراحی حروف‌ها با در نظر گرفتن در فضا و زاویه ای که واقع هستند، مشاهده می‌شود. همچنین از یافته‌های مهم دیگر این پژوهش دست یابی به مفاهیمی است که ارتباط عمیق و شگرف میان متن و هندسه بکار رفته در مرکز اثر آن را اثبات می‌نماید. به طور کلی در این کتیبه‌ها به نوعی ساختار شکنی و منحصر به فرد بودن به جهت نحوه ادغام دو عنصر متفاوت یعنی خط و هندسه در یک قاب 6 ضلعی منتظم مشاهده می شود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Hidden calligraphy and geometry in the the inscriptions of Sheikh Safi al-Din Ardabili collection Case study: Dome Allah Allah

نویسندگان [English]

  • niloufar seifi 1
  • abolfazl abdollahifard 2
1 university of mohaghegh ardabili
2 islamic art university of tabriz
چکیده [English]

Among the various branches of Islamic art, Islamic architecture, especially its related decorations, has a prominent place. The tomb of Sheikh Safi al-Din Ardabili is a clear example of these masterpieces of Islamic architecture. This complex has several parts, the most important of which is the tomb of Sheikh Safi al-Din (Dome Allah Allah). The tomb of Sheikh Safi al-Din, which has two gates called Qibla Qapoosi on its south and north sides, that has 16 enclosed inscriptions in a hexagonal frame that 8 of them are around the north side gate and the other 8 are in the south gate. The main purpose of this study is to obtain the hidden geometry in the structure of inscriptions and also to interpret and analyze them in order to express the direct relationship between geometry in the the inscription and the hidden concepts in their texts. Also, another purpose of the present study is to classify the calligraphy used in the inscriptions in terms of form and also to read Read a number of texts of the mentioned inscriptions that have not been read yet. The method of data collection is based on field research (photography, drawing, images) and citing written sources. Which has been done in a historical-comparative method based on geometric patterns and analysis the letters of texts in order to read them. The results show that most of these inscriptions have coherent geometric structures and great variety in design. Also another important finding of this research is the achievement of concepts that prove the deep connection between the text and the geometry used in the center of the work. In general, in these inscriptions, we achieve a kind of deconstruction and uniqueness in terms of how two different elements of line and geometry are integrated in a regular hexagonal frame.

کلیدواژه‌ها [English]

  • : Tomb of Sheikh Safi al-Din Ardabili
  • inscription
  • geometry
  • numerical mysticism

مراجع

آنه ماری شیمل (1394). راز اعداد. فاطمه توفیقی. تهران: دانشگاه ادیان و مذهب.
احتمالی، مسعود؛ طالبی، مهناز؛ عزیزی، حسین (اردیبهشت 1391). «بررسی جایگاه نور در بقعه شیخ­صفی­الدین اردبیلی». کنفرانس ملی معماری و شهرسازی پایدار با رویکرد انسان و محیط. اردبیل. صص 11-4.
اسفندیاری، آپه­نا (1388). «چلیپا رمز انسان کامل». پژوهش در فرهنگ و هنر. دوره اول، شماره 1: ص 18.
افشار، حمید (1400). «تفسیر کاربردی رواج پلان هشت­ضلعی در آرامگاه­های سلجوقی و نقد آرای سنت­گرایان». نگارینه هنر اسلامی. شماره 21 : ص40.
امامی، صابر (1381). «نماد و تمثیل: تفاوت­ها و شباهت­ها». کتاب ماه هنر. شماره 47 : ص63.
اوجاق علیزاده، شهین؛ غلامپور آهنگرکلایی، لیلا (1399). «تحلیل نماد ماندالا در منطق­الطیر عطار از منظر روان­شناسی یونگ». پژوهشنامه عرفان. شماره 23: ص 75.
بلیلان­اصل، لیلا و دیگران (1390). «بررسی ویژگی­های هندسی گره­ها در تزیین­های اسلامی از دیدگاه هندسه فرکتال». مطالعات شهر ایرانی­ـ اسلامی. شماره 6: ص 85
بهنود، الناز؛ بلیلان­اصل، لیدا؛ ستارزاده، داریوش (1401). «تحلیل آرکی­تایپی فضای عرفانی در آرامگاه­های عارفان دوره ایلخانی (شیخ­عبدالصمد نطنزی و شیخ­صفی­الدین اردبیلی)». عرفان اسلامی. شماره 71: ص172.
تختی، مهلا؛ سامانیان، محمد؛ افهمی، رضا (1388). «بررسی و تحلیل هندسی فرش­های محرابی دوره صفویه». گلجام. شماره 128 : ص140.
جبارلوی شبستری، بهرام (1386). «درآمدی بر مباحث و آموزه­های ارتباطی نهج­البلاغه». مطالعات اسلامی. شماره 76. ص: 42.
جعفری دهکردی، ناهید؛ علی­بابایی، گلنار؛ قاضی­زاده، خشایار (1400). «ویژگی نمادین ستاره هشت­پر و ارتباط آن با امام­رضا (ع) با استناد به علم اعداد (حروف ابجد)». هنرهای صناعی ایران. شماره 1: ص 91.
حسینی، سیدهاشم (1389). «بررسی مضامین عرفانی کتیبه­های مقبره شیخ­صفی( با تکیه بر صفوه­الصفا و دیگر متون عرفانی)». ادبیات عرفانی و اسطوره­شناختی. شماره 19. صص: 70ـ69.
ــــــــــــــــــــ (الف 1390). «کاربرد تزیینی و مفهوم نقش شمسه در مجموعه شیخ­صفی­الدین اردبیلی». مطالعات هنر اسلامی. شماره 14: ص15-11-9.
ــــــــــــــــــــــ(ب 1390). «مقایسه ویژگی­های هنر کتیبه­نگاری عصر صفوی در دو مجموعه شاخص شیعی ایران (حرم مطهر امام­رضا و بقعه شیخ­صفی­الدین اردبیلی». مطالعات هنراسلامی. شماره 11: ص106.
حضرت قلی­زاده، سکینه (تیر1394). «تحلیل و بررسی تزیینات و کتیبه­های بقعه شیخ­صفی­الدین اردبیلی». همایش بین­المللی معماری، عمران و شهرسازی در هزاره سوم. تهران. ص 11.
حقی­البروسوی، اسماعیل (2017). تفسیر روح­البیان. جلد هشتم. بیروت: المطبعة العثمانیة.
دهشتی، مجید؛ خوش­نژاد، مهدی؛ رئیسی، محمدمنان (1398). «نگرشی هندسی و مفهومی به زمینه­های گره ده تند و کند هنر گره­چینی». نگره. شماره 51: ص61.
رحیمی، محسن (1393). «مقایسه هفت وادی عطار و هفت مرحله سلوک در میترائیسم». پژوهش­های ادبی و بلاغی. سال سوم، شماره 9. ص: 106.
رضازاده اردبیلی، مجتبی؛ انصاری، حمیدرضا (1390). «تأثیر تفکر طریقت بر شکل­گیری مجموعه مزار شیخ­صفی­الدین اردبیلی». هنرهای زیبا. شماره 48:ص 86.
رییس­زاده، سارا (1390). «ارزش­های نمادین در نقوش هندسی مجموعه شیخ­صفی». نقش­مایه. شماره9:ص 77.
رئیس زاده، سارا (1400). «خوانش نقش برجسته مرغابی­ها در تالار دارالحفاظ مجموعه شیخ­صفی­الدین ­اردبیلی با تکیه بر تمثیل مرغابی در مثنوی معنوی». همایش بین­المللی یگانگی و بیگانگی در اندیشه عرفانی مولانا. دانشگاه محقق اردبیلی. ص 17.
زارع­جعفری، مینا (1395). «بررسی نقوش هندسی در تزیینات معماری اسلامی (نمونه موردی: بقعه شیخ­صفی­الدین اردبیلی)». دومین همایش بین­المللی و چهارمین همایش ملی معماری، عمران و محیط­زیست شهری. تهران.
ــــــــــــــــ (1396). «عناصر نمادین هنر شیعی در معماری دوره صفوی (نمونه موردی: بقعه شیخ­صفی­الدین اردبیلی)». سومین همایش بین­المللی و سومین همایش ملی معماری، عمران و شهرسازی. تهران.
- زاهدیان، المیرا؛ مترجم، ویدا (1393). «هنر و معماری دینی در بقعه شیخ­صفی­الدین اردبیلی با رویکرد به تأثیر آیات قرآنی در تزیینات پژوهشی در بررسی و کشف تأثیرات آیات قرآنی بر تزیینات به­کاررفته در بقعه شیخ­صفی­الدین اردبیلی». کنگره بین­المللی فرهنگ و اندیشه دینی. بوشهر.
ساریخانی، مجید (1392). «پژوهشی تحلیلی بر جلوه­های آیات قرآنی بر آثار فلزکاری ایران در دوران صفوی و قاجار». پژوهش­های باستان­شناسی ایران. شماره 5: ص 159.
سجادی، سیدجعفر (1370). فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی. تهران: طهوری.
سلمانی­نژاد مهرآبادی، صغرا (1393). «واکاوی برخی اشکال کهن­الگوی ماندالا در ناخودآگاه قومی». پژوهش­های ادبی و بلاغی. شماره 7: ص40.
شاه­پروری، محمدرضا؛ بصام، سیدجلال­الدین (1395). «تجلی نمادین اعداد در فرش دست­باف». گلجام. شماره 29: ص11.
شهامت، هادی؛ سلیمانی، عبدالکریم (1398). «تأثیر مفهوم حکمی عدد 11 در طراحی گنبد شاه­نعمت­الله ولی با تکیه بر حروف ابجد». مطالعات عمران شهری. شماره8: ص 84.
شه­کلاهی، فاطمه؛ فهیمی­فر، اصغر (1399). «مطاله نقوش هندسی و مفاهیم آن­ها در نسخه مصور سه مثنوی خواجوی کرمانی». نگره. شماره 56. صص: 35ـ33.
صباغ­پور، طیبه؛ شایسته­فر، مهناز (1389). «بررسی نقش­مایه نمادین پرنده در فرش­های صفویه و قاجار از نظر شکل و محتوا». نگره. شماره14:ص 48-39.
صفایی­پور، هادی؛ معماریان، غلامحسین؛ بمانیان، محمدرضا (1393). «بررسی تأثیر مفهوم درخت طوبی در شکل­گیری گنبدهای شاخص صفوی». پژوهش­های معماری اسلامی. شماره 5: ص 22.
طاهری، جعفر؛ ندیمی، هادی (1393). «بعد پنهان در معماری اسلامی ایران». صفه. شماره 65: ص 13.
عالم­بین، سیده­مریم (1391). «بررسی مفهوم عدد چهار و حجاب در نگاره هفتاد هزار پرده معراج­نامه شاهرخی». مطالعات تطبیقی هنر. شماره4: ص72.
عبداللهی­فرد، ابوالفضل؛ مرادیان قوجه­بیگلو، زینب (1400). «گره­چینی­های به­کاررفته در صندوق قبر شاه­اسماعیل صفوی». هنرهای صناعی اسلامی. شماره 1: ص38.
فیروزکوهی، امیری (1380). خلاصه حدیقه حکیم سنایی. جلد اول. تهران: زوار.
فیض کاشانی، محمح بن مرتضی(1379). ترجمه المحجه البیضاء فی تهذیب الحیاء. جلد دوم. مشهد: بنیاد پژوهش­های اسلامی آستان قدس رضوی.
قاسمی، شهین (1391). «بازتاب اعداد مهری در اندیشه و اشعار عطار». ششمین همایش ملی پژوهش­های ادبی (دانشگاه شهید بهشتی). ص 7.
قراگوزلو، بهاره؛ حاتم، غلام­علی (1393). «بررسی رمز نقوش هندسی دایره مثلث و مربع در هنر اسلامی». هنرهای تجسمی نقش­مایه. شماره21: ص49.
کاظم­پور، مهدی؛ محمدزاده، مهدی (1396). «مطالعه تطبیقی نقوش نمادین بقعه شیخ­صفی­الدین اردبیلی با مسجد جامع یزد». نگره. شماره: 44.
کریچلو، کیت (1389). تحلیل مضامین جهان­شناختی نقوش اسلامی. مترجم: حسن آذرکار. تهران: حکمت.
کریمی بابااحمدی، زینب؛ الماسی­نیا، پژمان؛ رادمهر، گلناز (1394). «مطالعه و تحلیل اعداد اسطوره­ای و نمادین. کنفرانس بین­المللی مهندسی و علوم کاربردی. امارات (دبی). ص 12.
کوپر، جی. سی. (1386). فرهنگ مصور نمادهای سنتی. مترجم: ملیحه کرباسیان. تهران: فرهنگ نشر نو.
لاهیجی، محمد (1371). مفاتیح­الاعجاز فی شرح گلشن راز. به کوشش کیوان سمیعی. تهران: محمودی.
لولر، رابرت (1368). هندسه مقدس، فلسفه و تمرین. مترجم: هایده معیری. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
مجلسی، محمدباقر (1368). بحارالانوار. جلد نود و سوم. بیروت: مؤسسه الوفا.
محسنی، منصوره؛ باستان­فرد، متین (1397). «بررسی گونه­های کهن­الگوی چلیپا در معماری اسلامی». معماری و شهرسازی آرمان­شهر. شماره 6. صص: 16ـ9.
نجفی افرا، مهدی (1375). «مثل از افلاطون تا علامه». فصلنامه کیهان اندیشه، بهار، شماره 68: ص 5.
وثوق­زاده، وحیده؛ حسنی­پناه، محبوبه؛ عالیخانی، بابک (1395). «حکمت عدد هشت در هنر و معماری اسلامی». جاویدان خرد. شماره30: ص182.
یوسفی، حسن؛ گلمغانی­زاده­اصل، ملکه (1389). هنرهای شیعی در مجموعه تاریخی و فرهنگی شیخ­صفی­الدین اردبیلی. اردبیل: موسسه فرهنگی انتشاراتی یاوریان.
------------------- (1390). روضه وحید آفاق. اردبیل: موسسه فرهنگی انتشاراتی یاوریان.
 
 
 
 
 
نگارینه هنر اسلامی
دوره 11، شماره 27
مرداد 1403
صفحه 5-24

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 14 آذر 1401
  • تاریخ بازنگری: 31 مرداد 1403
  • تاریخ پذیرش: 10 خرداد 1402

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار