بررسی رابطه‌ی بیش‌متنی نقش عقاب دو سر در دوران آل بویه و ساسانی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران.

2 دانشیار دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران.

3 استاد تمام دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

4 دانشجوی دکتری هنرهای اسلامی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران

10.22077/nia.2022.4922.1563

چکیده

نقش عقاب دو سر که نام آن با پارچه‌های مشهور آل بویه پیوند خورده، نقشی کم‌تکرار، منحصربفرد و رمزآمیز در هنر ادوار مختلف ایران است که زوایای کاوش‌نشده‌ی بسیار دارد. این نقش پیش از آن که بر روی منسوجات این دوران خودنمایی کند، بر روی بشقابی فلزی متعلق به دوران ساسانی نیز دیده می‌شود؛ موضوعی که برای اولین بار توسط پژوهش حاضر لحاظ شده است. با توجه به تأثیرپذیری‌های فراوان خاندان بویه از ساسانیان در حیطه‌های مختلفی نظیر سیاست و فرهنگ و نیز برگرفتگی‌های متعدد این خاندان از هنر ساسانی، این پژوهش نقش مذکور در دوران ساسانی را پیش‌متن همین نقش در دوران آل بویه معرفی می‌کند. هدف تحقیق پیش رو بررسی روابط بین دو متن و آشکار کردن انواع گونه‌شناسی بیش‌متنی است. جستار حاضر می‌کوشد به این سوالات پاسخ روشنی بدهد: ارتباط این نقش در دوران آل بویه با پیش‌متن خود چگونه تبیین می‌شود؟ در فرآیند اقتباس این نقش از دوران ساسانی توسط آل بویه چه تغییراتی رخ داده است؟ این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی و تطبیقی انجام گرفته است و از نظریه‌ی ترامتنیت ژرار ژنت سود می‌جوید. یافته‌های این تحقیق حاکی از آن است که با تلفیق نظام‌های نوشتاری و تصویری، رابطه‌ی بیش‌متنی از نوع تراگونگی و جایگشت است و این تراگونگی به شیوه‌ی گسترش، یعنی همزمانی توسعه‌ی مضمونی و افزایش سبکی، صورت پذیرفته است. جایگشت مورد نظر توسط هنرمند دوران آل بویه نشان از تلاش برای هم‌آمیزی و موافق کردن اعتقادات اسلامی و میراث فرهنگی دوران باستان دارد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

An Analysis of Hypertextuality on Double-headed Eagle in the Buwayhid and the Sassanid era

نویسندگان [English]

  • Abolfazl Abdollahifard 1
  • BAHMAN NAMVVAR 2
  • Mohammad Khazaie 3
  • Elham Shams 4
1 The associated professor of Tabriz Islamic Arts university, Tabriz, Iran
2 The associated professor of Shahid Beheshti University, Tehran, Iran
3 The full professor of Tarbiat Modares University, Tehran, Iran
4 Tabriz Islamic Art s University
چکیده [English]

The motif of the double-headed eagle which is associated with the famous fabrics of Al-Buwayh is a rare, unique, and cryptic motif in the art of different historical periods of Iran that has many unexplored aspects. This motif can also be seen on a metal plate belonging to the Sassanid era, before appearing on the textiles of this period. This evidence has not been covered by any research before the present study. Considering the many influences of the Buwayhid dynasty from the Sassanid in various fields such as politics and culture, as well as the numerous derivations of this dynasty from Sassanid art, this study introduces the mentioned motif in the Sassanid era as a pretext for the Buwayhid era. The purpose of this study is to investigate the relationship between the two texts (the pretext in the Sassanid era and the Hypertext in the Buwayhid period) and to reveal the types of hypertext typology. The present article tries to give a clear answer to these questions: How can the connection between this motif in the period of Al-Buwayh and its predecessor be explained? What changes have taken place in the process of adaptation of this role from the Sassanid era by Al-Buwayh? This research has been done by descriptive-analytical and comparative methods and applies Gerard Genet's theory of Transtextuality. The findings of this study indicate that with the combination of written and visual signs, the relationship is transposition and by simultaneous thematic development and increase in stylistic issues, Development has taken place. The permutation by the artist of the Buwayhid period shows the effort to harmonize and reconcile Islamic beliefs and the cultural heritage of antiquity.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Double-headed eagle
  • Buwayhid textiles
  • Sassanid plates
  • hypertextuality
آل­ابراهیم­دهکردی، صبا. (1395). «نقش درخت سرو و معانی نمادین آن در نگاره­هایی از شاهنامه­ طهماسبی». باغ نظر، دوره سیزدهم، شماره 45، 114ـ 105.
ابن­مسکویه، ابوعلی­احمد. (1376). تجارب­الامم. مترجم: علینقی وزیری. تهران: توس.
اتینگهاوزن، ریچارد؛ گرابار، الگ. (1384). هنر و معماری اسلامی. مترجم: یعقوب آژند. تهران: سمت.
احمدی، بابک. (1393). ساختار و تأویل متن. تهران: مرکز.
اشپولر، برتولد. (1379). تاریخ مغول در ایران: سیاست حکومت و فرهنگ دوره­ ایلخانان. مترجم: محمود میرآفتاب. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب. 
ایرانی ­ارباطی، غزاله؛ خزایی، محمد. (1395). «نمادهای جانوری فره در هنر ساسانی». نگره، دوره دوازدهم، شماره 43، 83ـ 65.
ایمان­پور، محمدتقی؛ یحیایی، علی؛ جهان، زهرا. (1391). «بازتاب هنر و اندیشه­ ساسانیان در هنر آل بویه: هنر معماری و هنر فلزکاری». تاریخ­نامه ایران بعد از اسلام، سال سوم، شماره 5، 21-53.
برزین، پروین. (1346). «پارچه­های قدیم ایران». ماهنامه هنر و مردم، شماره 59، 39-44.
پشوتنی­زاده، آزاده. (1396). «بازنمایی وظایف الوهی ناهید به روایت آثار هنری». زن در فرهنگ و هنر، دوره نهم، شماره1، 117ـ93.
پوپ، آرتور؛ اکرمن، فیلیس؛ شرودر، اریک. (1380). شاهکارهای هنر ایران. مترجم: پرویز ناتل خانلری. تهران: علمی و فرهنگی. 
پیگولوسکایا، دن د. و دیگران. (1363). تاریخ ایران از دوران باستان تا پایان سده­ هجدهم میلادی. مترجم: کریم کشاورز. تهران: پیام.
حدیدی، الناز؛ دادور، ابوالقاسم. (1393). «بررسی نقوش منسوجات قرون اولیه اسلامی». جلوه هنر، دوره سوم، شماره 2، 15-22.
خلعتبری، الهیار و طباطبایی، سیدکمال الدین. (1389). «بررسی روابط حکومت آل بویه و خلافت عباسی با تکیه بر جریان استقلال­طلبی ایرانیان». مسکویه، دوره پنجم، شماره 14، 96ـ77.
دادخواه، مهری. (1395). «مطالعه­ نمادشناسانه­ نقوش آل بویه با تأکید بر منسوجات». چاپ نشده، دانشکده هنر دانشگاه هنر اصفهان.
روح­فر، زهره. (1367). «نقش عقاب بر کفن­های آل بویه». باستان­شناسی و تاریخ، دوره دوم، شماره 2، 160ـ135.
زارع خلیلی، مریم؛ احمدپناه، سیدابوتراب؛ کامیار، مریم. (1399). «بررسی نقش و نوشتار در منسوجات آل بویه (مطالعه موردی: پارچه­های مکشوفه در آرامگاه بی­بی شهربانو و نقاره­خانه شهرری)». هنرهای صناعی ایران، دوره سوم، شماره 2،  95-108.
حسن، زکی­محمد. (1377). هنر ایران در روزگار اسلامی. مترجم: محمدابراهیم اقلیدی. تهران: صدای معاصر.
سودآور، ابوالعلاء. (1383). فره ایزدی در آیین پادشاهی ایران باستان. هیوستون (آمریکا): میرک.
شجاعی قادی کلائی، حسین؛ مراثی، محسن. (1397). «مطالعه نقوش سفال و منسوجات دوره سامانی و آل بویه در تطبیق با هنر ساسانی». هنرهای زیبا- هنرهای تجسمی، دوره بیست و سوم، شماره 1، 73- 82.
شوالیه، ژان. (1379). فرهنگ نمادها. مترجم: سودابه­ فضایلی. تهران: جیحون.
صادق­پور فیروزآباد، ابوالفضل. (1396). «تحلیل و بازشناسی نمادگرایانۀ نقوش مشترک منسوجات ساسانی و آل‌بویه». هنرهای زیبا- هنرهای تجسمی، دوره بیست و دوم، شماره 2،  103-116.
صادق­پور فیروزآباد، ابوالفضل؛ میرعزیزی، سیدمحمود. (1398). «بررسی تحلیلی تأثیر مضامین و نقش­مایه­های فلزکاری ساسانی بر فلزکاری آل بویه». نگره، دوره چهاردهم، شماره 50، 19-37.
طالب پور، فریده؛ خطایی، سوسن. (1390). «بررسی تصویر انسان در ابریشمینه­های آل بویه و سلجوقی». هنرهای زیبا- هنرهای تجسمی، دوره سوم، شماره 46،  47-54.
فتحی، لیدا؛ فربود، فریناز. (1388). «سیر تحول نقوش پرنده و موجودات اساطیری بالدار در منسوجات آل بویه و سلجوقی». نگره، دوره چهارم، شماره 12، 41-52.
فربود، فریناز؛ پورعزیزی، سمانه. (1396). «تأثیر منسوجات ایران دوران آل بویه و سلجوقی بر اسپانیای اسلامی (مطالعه موردی: منسوجات دوران مرابطون و موحدون». هنرهای زیبا- هنرهای تجسمی، دوره بیست و دوم، شماره 2،  89-102.
فقیهی، علی­اصغر. (1347). شاهنشاهی عضدالدوله (چگونگی فرمانروایی عضدالدوله دیلمی و بررسی اوضاع ایران در زمان آل بویه). تهران: مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان.
کرمعلی، اکرم؛ ذهابی، مجتبی؛ خزایی، سهم­الدین. (1399). «بررسی نقش حاکمان آل بویه در احیای فرهنگ ایران باستان». پژوهشنامه­ تمدن ایرانی، دوره سوم، شماره 5، 159ـ89.
کوپر، جین. (1379). فرهنگ مصور نمادهای سنتی. مترجم: ملیحه کرباسیان. تهران: فرهنگ نشر نو.
گرابار، الگ. (1396). شکل­گیری هنر اسلامی. مترجم: مهدی گلچین عارفی. تهران: سینا.
ملی، مژده. (1398). «بررسی و تحلیل زیبایی­شناسی هنر فلزکاری دوران ساسانی». پژوهش در هنر و علوم انسانی، دوره چهارم، شماره 4 (پیاپی 18)، 48ـ41.
نامورمطلق، بهمن. (1386). «ترامتنیت: مطالعه­ روابط یک متن با دیگر متن­ها». پژوهشنامه­ علوم انسانی، شماره 56، 142ـ 127.
ــــــــــــــــ . (1392). درآمدی بر اسطوره­شناسی. تهران: سخن. 
ــــــــــــــــ. (1394). درآمدی بر بینامتنیت. تهران: سخن. 
ــــــــــــــــ . (1399). «زیبایی­شناسی کلاژ بینامتنی». کیمیای هنر، دوره نهم، شماره 36، 36ـ25.
ــــــــــــــــ . (1391). «گونه­شناسی بیش­متنی». پژوهش­های ادبی، دوره نهم، شماره 4، 152ـ139.
ــــــــــــــــ ؛ کنگرانی، منیژه. (1390). «علل پیوستگی متنی و فرامتنی در هنرهای سنتی هنرمندان مسلمان ایرانی». ادبیات و هنر دینی، دوره اول، شماره 2، 48ـ31.   
وکیلی، شروین. (1391). «تبارشناسی وای». پژوهشنامه­ ادب حماسی. دوره هشتم، شماره 14، 84ـ61.
 
Dousteyssier-Khoze, Catherine et Place-Verghnes, Floriane. (2006). Poétiques de la parodie et du pastiche de 1850 à nos jours. Bern: Peter Lang.
Genette, Gérard. (1982). Palimpsestes: La littérature au second degré. Paris: Seuil, coll. Essais.
Graham, A. (1993). Intertextuality. London & New York: Routledge.
Mirenayat, A. & Sofastaei, E. (2015). “Gérard Genet and the Categorization of textual Transcendence” in Mediterinan Journal of social Science, 6(5): 533-537.
Khazaie, Mohammad. (2005). “The Source and Religious Symbolism of the Arabesque” in Central Asiatic journal: 27-50.
 
Access date: 22/06/2022
Access date: 22/06/2022
Access date: 22/06/2022