تحلیل ریشه ها و مفاهیم نقوش هندسی معماری دوره اسلامی در هنر کهن ایرانی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه گرافیک دانشکده هنر و معماری، دانشگاه گیلان (نویسنده مسئول)

2 دکترای پژوهش هنر، مدرس دانشکده هنر و معماری، دانشگاه گیلان

چکیده

یکی از رازآمیزترین و گسترده ترین تزیینات آثار معماری دوره اسلامی به ویژه مساجد، نقوش هندسی است. مطالعه پیشینه پیدایش نقوش هندسی در هنر ایران سابقه شش هزار ساله را نشان می دهد. تحقیق حاضر در پی پاسخ به این پرسش است که ریشه های تاریخی پیدایش نقوش هندسی در آثار دوره اسلامی چیست و این نقوش می تواند حاوی چه مفاهیمی رمزی و سری باشد. هدف از تحقیق، بیان پیشینه تاریخی نقوش هندسی در هنر ایران و بررسی مفاهیم احتمالی آن است. فرضیه اصلی تحقیق تداوم حیات نقوش هندسی باستانی، بویژه آثار ایلامی بر معماری مساجد ایرانی است. روش تحقیق توصیفی - تحلیلی است و روش گردآوری مطالب کتابخانه ای از طریق فیش برداری و تصویرخوانی است، روش تجزیه و تحلیل داده ها کیفی است. متفکران ریشه پیدایش نقوش هندسی را تمدن های بین النهرین، مصر و ایران نسبت داده اند. بنابراین پژوهش، نقوش بنیادین هندسی، تزیین کننده بناهای دوره اسلامی در ایران مرتبط با مفهوم باروری و فراوانی است و سابقه پیدایش آن در هنر ایران را به هنرهای بازمانده از دوره ایلام و آثار کشف شده از محوطه باستانی هلیل رود می توان نسبت داد. در آثار کهن ایرانی نقوش هندسی به صورت ساده با تکرار عناصر منفرد و تک شکل ظاهر شده اند، ترکیب چندین شکل هندسی در کنار هم به ندرت دیده می شود، تفاوت میان این نقوش و آنچه در معماری اسلامی به کار رفته است ظهور شکل های هندسی متنوع، ترکیبی و گسترده، آمیخته با فلسفه اسلامی وحدت درکثرت است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Analysis of the Origins and Concepts of the Geometric Patterns of the Islamic Period in the Persian Art

نویسندگان [English]

  • Hossein Abeddoost 1
  • Ziba Kazempour 2
1 Assistant Professor of Graphic Group, Faculty of Arts and Architecture, University of Guilan (Corresponding author)
2 Ph.D. in Art Research, lecturer in the Faculty of Arts and Architecture, University of Guilan
چکیده [English]

One of the most mysterious and extensive decorations of Islamic architecture, especially mosques, is geometric patterns. Studies on the history of the emergence of geometric patterns in Iranian art shows a six-thousand-year history. The present research seeks to answer what are the historical roots of the emergence of geometric patterns in the works of the Islamic period, and are these motifs contain implicit and sequential concepts. The purpose of the research is to express the historical background of geometric patterns in Iranian art and examine its possible implications. The main hypothesis of the study is the continuation of the life of ancient geometric patterns, especially Elamite’s works on the architecture of Iranian mosques. The research method is descriptive-analytical and collecting the contents is performed using a library method through note taking and picture reading; the method of data analysis is qualitative. The philosophers have attributed the origins of the emergence of geometric designs to Mesopotamian, Egyptian, and Iranian civilizations. According to this research, the fundamental geometric designs, decorating the buildings of the Islamic period in Iran, are related to the concept of fertility and abundance, and its history in Iranian art could be attributed to the remains art from the era of Elamite and the works discovered from the ancient site of Haleil River. In ancient Persian works, geometric patterns simply appear with the repetition of individual and single-shape elements, the combination of several geometric shapes are rarely seen together. The difference between these patterns and Islamic architecture is the emergence of diverse, mixed and extensive geometric shapes combined with Islamic philosophy of unity in plurality.

کلیدواژه‌ها [English]

  • geometric designs
  • Islamic architecture
  • ancient Iranian art
 ## آمیه ،پیر. ( 1349 ). تاریخ عیلام. (شیرین بیانی، مترجم). تهران: دانشگاه تهران. ## السعید، عصام و پارمان، عایشه پارمان. ( 1387 ). نق شهای هندسی در هنر اسلامی،(مسعود رج بنیا، مترجم). تهران: انتشارات سروش، چاپ سوم. ## الیاده، میرچا. ( 1385 ). رساله در تاریخ ادیان، (جلال ستاری، مترجم). تهران: نشر سروش، چاپ سوم. ##  الیاده، میرچا. ( 1384 ). اسطوره بازگشت جاودانه، (بهمن سرکاراتی، مترجم). تهران: نشر طهوری. ## الیاده، میرچا. ( 1381 ). اسطوره و رمز در اندیشه میرچا الیاده.(جلال ستاری، مترجم). تهران: نشر مرکز، چاپ اول. ## برند، باربارا. (1383). هنر اسلامی.(مهناز شایسته فر، مترجم). چاپ اول. ## بلک، جرمی و گرین آنتونی گرین.(1385). فرهن گنامه خدایان، دیوان و نمادهای بین النهرین باستان. (پیمان متین، مترجم). تهران: انتشارات امیرکبیر، چاپ دوم. ## بلخاری قهی، حسن.(1388). مبانی عرفانی هنر و معماری اسلامی. تهران: نشر سوره مهر. ## بورکهارت، تیتوس. (1381). هنر مقدس اصول و رو شها. (جلال ستاری، مترجم). تهران: انتشارات سروش، چاپ سوم. ## پاکباز، رویین. (1379). دایره المعارف هنر. تهران: نشر فرهنگ معاصر، چاپ دوم. ## پوپ، آرتر آپهام و اکرمن فیلیس اکرمن. (1387). سیری در هنر ایران از دوران پیش از تاریخ تا امروز. (سیروس پرهام و گروه مترجمان). تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ اول. ## دوستخواه، جلیل. (1381). اوستا. تهران: انتشارات مروارید. چاپ ششم. ## حاجی قاسمی، کامبیز.( 1383 ). گن جنامه فرنگ آثار معماری اسلامی ایران، مساجد جامع. بخش اول. تهران: انتشارات مرکز اسناد و تحقیقات دانشکده معماری وشهرسازی دانشکده شهید بهشتی، چاپ اول. ## ح قشناس، علی محمد و سامعی، حسین سامعی و انتخابی، نرگس انتخابی.(1384). فرهنگ معاصر هزاره. تهران: نشر فرهنگ معاصر.چاپ چهارم. تعاملات علمی در قرون نخستین» ## شریفی نیا، اکبر. (1392) اسلامی براساس مطالعات باستان شناسی و با تاکید بر نقوش هندسی مجله تاریخ فرهنگی، دوره ،» گچبری های قرون نخستین اسلامی . 4، شماره 15 ## شوالیه، ژان و گربران، آلن گربران. (1385 ). فرهنگ نمادها. (سودابه فضایلی، مترجم). تهران: نشر جیحون، چاپ اول. پژوهشی بر آرای ههای هندسی محرا بهای. ## صالحی کاخکی.( 1395) مجله پژوه شهای معماری اسلامی. ،» گچبری دوره ایلخانی . دوره 4، شماره 10 ## قادر، حسن.( 1388). نخستین گا مهای مدیریت نوشتار. تهران: نشر علم، چاپ اول. ## کوپر، جی.سی. ( 1386 ). فرهنگ مصور نمادهای سنتی. )ملیحه کرباسیان، مترجم(. تهران: نشر نو، چاپ دوم. ## کوماراسوامی ، آناندا. (1389). هنر و نمادگرایی سنتی، (صالح طباطبایی، مترجم). تهران: موسسه ترجمه و نشر آثار هنری (متن).، «هندسه قدسی، استعاره نظام عالم». ## لالر، رابرت. (1362 ) .76- فصلنامه هنر و معماری، شماره 3، ص ## ماهر النقش ، محمود.( 1362). طرح و اجرای نقش در کاشیکاری ایران. نشر: موزه رضا عباسی. ## مددپور، محمد. ( 1374). تهران: شرکت چاپ و نشر بی نالملل. ## مرادی غیاث آبادی، رضا.(1383 ). بناهای تقویمی و نجومی ایران. شیراز: نشر نوید شیراز. ##  مجیدزاده، یوسف.(1392 ). مجموعه مقالات باستان شناسی حوزه هلی لرود همایش بین المللی تمدن حوزه هلی لرود جیرفت، به کوشش یوسف مجیدزاده و محمدرضا میری، موسسه ترجمه و نشر آثار هنری متن، تهران.##  مجیدزاده، یوسف. (1382). جیرفت که نترین تمدن شرق، تهران. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با همکاری میراث فرهنگی.چاپ اول. ،«هندسه باستان نگارش، هنر، ریاضیات». ## مقدم، آژیده. ) 1392 در مجموعه مقالات باستان شناسی حوزه هلی لرود همایش بی نالمللی تمدن حوزه هلی لرود جیرفت، به کوشش یوسف مجیدزاده و محمدرضا میری، موسسه ترجمه و نشر آثار هنری متن، تهران.## معین، محمد. ) 1382 (. فرهنگ فارسی. تهران: انتشارات امیرکبیر. ## نصر، سید حسن. ) 1380 (. معرفت و معنویت. )ا نشاءا… رحمتی، مترجم(. تهران: دفتر پژوهش و نشر سهروردی. ## هال، جیمز.( 1380). فرهنگ نگاره ای نمادها در هنر شرق و غرب، )رقیه بهزادی، مترجم(. تهران: نشر فرهنگ معاصر. چاپ اول. ## هرتسفلد، ارنست. ( 1381 ). ایران در شرق باستان. (همایون صنعت یزاده، مترجم). تهران: انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و دانشگاه شهید باهنر کرمان، چاپ اول. ## هیلن برند، روبرت. (1380 ). معماری اسلامی. (باقر آیت ا…زاده شیرازی، مترجم). تهران: نشر روزنه. ## هینتس، والتر. (1371). دنیای گمشده عیلام. فیروز فیروزنیا، مترجم(. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ اول. ## یاحقی ،جعفر. (1375 ). فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی. تهران: انتشارات سروش، چاپ دوم. ## یونگ،کارل گوستاو.( 1386 ). انسان و سمبو لهایش. تهران: انتشارات جامی. ## جوکار، محمد، اسرار النقوش، انتشارات فرهنگستان هنر، در دست چاپ. ## جوکار، محمد، نقوش چهارگل در کف خیابان، خبرگزاری مهر،20 مهر 1392 . بازدید: نگارنده، (1395 )، مدرسه چهارباغ اصفهان.  ## Adkinson, Robert. (2009). Sacred Symbols, peoples, religions,mysteries Thames&Hudson. ## Amieit, pierre. (1979). Memores de la delegation Archeologique en Iran ,librairie Orientaliste paul G Uthner, paris. ## Baring, Anne & Jules Cashford. (1991). The mythe of the goddess, Arkana, England. ## Clevenot, DominiQue. (1950). Ornament and Decoration
in Islamic architecture, Thames & Hudson, London. ## DAlviella, count Eugene Goble. (1894). Snator and member of the Royal Akademy of Belgium, Published By A. Constable and cofe. Westminster,London. ## Electa, Abeville. (1994). kilim History and Symbols, Abbevillepublishing group, New York