نقش قرآن کریم در آفرینش هنری و شیو ه های مختلف کتاب آرایی در تمدن اسلامی ایران

نویسندگان

1 استادیار گروه باستان شناسی دانشگاه شهرکرد

2 استادیار گروه باستان شناسی دانشگاه بیرجند

3 استاد دانشگاه آزاد اسلامی

چکیده

قرآن کریم نقش مهمی در شکل گیری هنر اسلامی ایفا کرده است و زیبایی شناسی آن از زوایای مختلف قابل بحث است آنچه در این پژوهش مورد مداقه قرار گرفته زیبایی قرآن کریم با توجه به هنر کتاب آرایی است. هدف پژوهش بررسی تذهیب، خوشنویسی و تجلید نسخه های خطی قرآن با رویکرد زیبایی شناسی است و بیان اینکه قرآن نقش مهمی در اعتلای هنر کتاب آرایی بخصوص در سه محور فوق الذکر داشته است. سوال پژوهش این است که علت رونق، شکل گیری و تکامل کتاب آرایی در تمدن اسلامی ایران ریشه در چه مسائلی دارد؟ فرضیه تحقیق مبتنی بر آن است که پیشینه نقش و نگارهای ایرانی و به کار بردن آن‌ها در چهارچوب مقیدات دین اسلام و بهره گیری از سرچشمه فیاض و لایتناهی قرآن کریم نقش مهمی در اعتلای هنر کتاب آرایی در ایران اسلامی دارد. روش تحقیق توصیفی و تحلیلی و همراه با بازدید از آثار گنجینه اسلامی موزه ملی ایران است. نتیجه بیانگر آن است که علت رشد این هنر، بهره گیری هنرمندان مسلمان ایرانی از عناصر پایدار هنر های ایرانی در چارچوب دستورات و مقیدات قرآن مجید با محوریت توجه به ائمه معصومین است به نحوی که اثر هنری آن‌ها تمدن اسلامی جهان را متاثر از بینش هنری اسلامی خود کرده است در این میان کتاب آرایی و صفحه آرایی نسخه های قرآنی از جایگاه والایی برخوردار هستند و ارتباط تنگاتنگی با سه محور مورد پژوهش کتاب آرایی در این مبحث دارد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Holy Quran and its Role in Artistic Creation and Various Methods of Book- Decoration in Islamic Civilization of Iran

نویسندگان [English]

  • Majid Sarikhani 1
  • Hassan Hashemi Zarjabad 2
  • Mahmoud Tavoosi 3
1
2
3
چکیده [English]

The Holy Quran plays an important role in the formation of Islamic Art, and its beauty can be discussed from different angles. What is scrutinized in this research is the beauty of the Holy Quran with regard to the art of book-decoration. The aim of this research is the study of illumination, calligraphy and bookbinding of Quran’s manuscripts with an aesthetic perspective and expressing the idea that the Quran plays an important role in the promotion of the art of book-decoration in the three above-mentioned spheres. The research question concerns the investigation of the grounds on which the reasons for proliferation, formation, and evolution of book decoration rest upon in Islamic civilization of Iran. The research hypothesis is based on the premise that the origin of Iranian designs and pictures and their application within the Islam religion’s bounds, and the use of Holy Quran’s infinite and ample sources has an important role in the promotion of book-decoration in Islamic Iran. The descriptive-analytical research method is used accompanied by visiting the Islamic Repository of the National Museum of Iran. The result is indicative of the growth of this art, which is the use of Iranian Muslim artists of the stable elements of Iranian arts within the orders and bounds of the Holy Quran, with a focus on immaculate Imams’ lives, in a way that their Artworks have affected the Islamic civilization of the world. Meanwhile, book-decoration and page layout of Quran’s manuscripts are given a supreme position and has a close connection with the three afore-mentioned spheres.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Book-decoration
  • Quran
  • Art
  • National museum
  • Islamic Civilization
  • ابن ندیم، محمد بن اسحاق، (1343). الفهرست، ترجمه م. رضا تجدد، تهران، نشر کتابخانه ابن سینا.
  • احسانی، محمد تقی، (1368). جلدها و قلمدانهای ایرانی، تهران: انتشارات امیرکبیر.
  • افشار، ایرج، (1381). «صحافی و مجلد گری»، نامه بهارستان، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، سال سوم، شماره دوم، دفتر 6، پاییز و زمستان 81.
  • افشار، ایرج، (1357). «صحافی سنتی»، تهران، کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران.
  • برند، بی، (1374). «نسخه پردازی»، هنرهای ایران، زیر نظر ر. دبلیو فریه، ترجمه پرویز مرزبان، تهران، نشر فرزان.
  • بلخاری، حسن، (1384). مبانی عرفانی هنر و معماری اسلامی، ج 1 و 2، چ. اول، تهران، سوره‌ی مهر.
  • پاک سرشت، مرتضی، (1379). خوشنویسی در خدمت کتابت قرآن مجید، تهران، قلیانی. 
  • پایدارفرد، آرزو، مهناز شایسته فر و حسن بلخاری، (1390). «بررسی دو نسخه خطی قرآنی مذهب موزه‌ی چهل ستون اصفهان (اواخر دوره‌ی صفوی و اوایل قاجاری)»، کتاب ماه هنر، شماره 152، اردیبهشت 1390.
  • پناهیان پور، فاطمه، (1383). «تذهیب هنر ماندگار»، نشریه بیّنات، سال یازدهم، شماره 42.  تیموری، کاوه، (1378). «قرآن و نستعلیق: منتهای معراج خوشنویسی»، مجله کتاب ماه هنر، شماره 12، شهریور، (از صفحه 73 تا 75). 
  • تجویدی، اکبر، (1345). «کتاب آرایی در ایران»، مجله هنر و مردم، دوره 5، شماره 49، آبان 45. 
  • جبوری، سهیله یاسین، (1962). الخط عربی و تطوره فی العصور العباسیه فی العراق، بغداد. 
  • حاج سید جوادی، کمال، (1378). «سیر کتابت قرآن»، مجله کتاب ماه هنر، فرهنگستان هنر، شماره 12.  
  • خزایی، محمد، (1379). «تحول هنر کتاب آرایی در قرون اولیه هنر ایران در دوران اسلامی»، نامه بهارستان، سال اول، شماره دوم، پاییز و زمستان 79.  
  • خلیلی، ناصر و فرانسیس دروش، (1379). سبک عباسی: قرآن نویسی، ترجمه پیام بهتاش، تهران، نشر کارنگ.  
  • زکی، محمد حسن، (1363). تاریخ صنایع ایران بعد از اسلام، ترجمه محمد علی خلیلی، اقبال. 
  • رهنورد، زهرا، (1387). کتاب آرایی، تهران، سمت. 
  • سالک مهدوی، مهین دخت، (1380). «مراحل اجرای تذهیب»، مجله گلستان قرآن، سال چهارم، شماره پیاپی 138، دوره جدید شماره 94، آذر 80. 
  • سراج شیرازی، یعقوب بن حسن، (1376). «تحفه المحبین»: در آیین خوشنویسی و لطایف معنوی آن، زیر نظر کرامت رعنا حسینی و ایرج افشار، تهران. 
  • سفادی، یاسین حمید، (1381). خوشنویسی اسلامی، ترجمه‌ی مهناز شایسته فر، تهران، مطالعات هنر اسلامی. 
  • شیمل، آن ماری، (1386). خوشنویسی و فرهنگ اسلامی، ترجمه اسد الله آزاد، مشهد، نشر آستان قدس رضوی. 
  • فدایی تهرانی، مریم، (1382). «بررسی آثار قرآنی دوره‌ی تیموری»، کتاب ماه هنر، شماره های 69 و 70، خرداد و تیر.  
  • فضائلی، حبیب الله، (1350). اطلس خط، اصفهان، نشریه انجمن آثار ملی اصفهان. 
  • قلیچ خانی، حمیدرضا، (1373). رسالاتی در خوشنویسی و هنرهای وابسته: «اصول و قواعد خطوط سته فتح الله بن احمد سبزواری»، تهران، روزنه.  
  • عتیقی، مهدی، (1378). «نیم نگاهی به تاریخ جلدسازی در ایران اسلامی»، کتاب ماه هنر، شماره 12، شهریور. 
  • عطار هروی، محمد علی، (1375). هنر آیه نگاری قرآن کریم، تهران، انتشارات پیام آزادی. 
  • کارگر، محمد رضا و مجید ساریخانی، (1390). هنر کتاب آرایی در تمدن اسلامی ایران، تهران، سمت. 
  • لینگز، مارتین، (1377). هنر خط و تذهیب قرآنی، ترجمه مهرداد قیومی بیدهندی، تهران، گروس. 
  • منشی قمی، قاضی میر احمد، (1352). گلستان هنر، به اهتمام احمد سهیلی خوانساری، تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران. 
  •   ناصری، ملیح، (1370). مکتب اسلیمی: اولین گام در راه طراحی و تذهیب و مینیاتور، جلد دوم، کیان. 
  • هالدین، دانکن، (1366). صحافی و جلد های اسلامی، ترجمه هوش آذر آذر نوش، تهران، سروش.
  • هراتی، محمد مهدی، (1384). «ازکتابت قرآنی خراسان بزرگ تا عصر تیموریان پانصد سال کتابت قرآن»، کتاب ماه هنر، شماره های 69 و 70، خرداد و تیر. 
  •   هراتی، دکتر محمد مهدی، (1378). «تذهیب: گوهر جان بر مصحف آیات»، مجله کتاب ماه هنر، فرهنگستان هنر، سال اول، شماره 2، شهریور 78. 
  • هروی، نجیب مایل، (1373). کتاب آرایی در تمدن اسلامی، آستان قدس رضوی. 
  • هنرور، محمد رضا، (1364). «پیچش زرین، گرایش اسلیمی ختایی در هنر تذهیب و طراحی فرش»، تهران، انتشارات یساولی. 
  • نعیمایی، ایرج، (1378). «تاثیر تجلی قرآن بر هنر خوشنویسی و تذهیب»، مجله کتاب ماه هنر، شماره 12، شهریور، (از ص 3 تا 5)