شناسایی مفاهیم عنصر خاک در هنر نگارگری ایران (موردپژوهی: عصر صفوی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناسی ارشد معماری، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه یزد، یزد، ایران.

2 دانشجوی دکتری معماری، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه یزد، یزد، ایران.

3 کارشناسی ارشد برنامه‌ریزی منطقه‌ای، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه یزد، یزد، ایران.

4 دانشیار گروه معماری، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه صنعتی جندی شاپور دزفول، دزفول، ایران

10.22077/nia.2025.8439.1898

چکیده

در هنر نگارگری ایرانی دورۀ اسلامی، عنصر خاک به عنوان یک مفهوم کلیدی، بار معنایی و زیبایی‌شناختی گسترده‌ای را در خود جای داده است. با توجه به اینکه جهان‌بینی و نگرش فکری عصر صفوی در چارچوب دورۀ اسلامی شکل گرفته، این عنصر که نمایندۀ آغاز و پایان جهان هستی است، در نگارگری این دوره مورد توجه ویژه قرار گرفته است. این پژوهش با رویکرد مفهوم‌محور، به بررسی مفاهیم مرتبط با خاک در آثار نگارگری دورۀ صفوی می‌پردازد. اگرچه اهمیت عنصر خاک در نگارگری این دوره پیشتر مورد غفلت محققان قرار گرفته، اما پژوهش حاضر با ترکیب رویکردهای کیفی و کمی، به تحلیل توزیع و معنای این مفهوم در نگاره‌های منتخب می‌پردازد و سعی دارد به این پرسش‌ها پاسخ دهد: «عنصر خاک در نگارگری دورۀ صفوی چه مفاهیمی را در خود جای داده است؟» و «کدام یک از مفاهیم خاک در نگارگری دورۀ صفوی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده است؟» برای دستیابی به پاسخ این پرسش‌ها، ابتدا با روش تحلیل محتوای متنی، مفاهیم مرتبط با عنصر خاک در منابع دینی و متون ادبی دوره اسلامی شناسایی و کدگذاری شد. در مرحله بعد، با بهره‌گیری از نرم‌افزار MAXQDA و آمار توصیفی، بسامد و توزیع این مفاهیم در نگاره‌های منتخب دوره صفوی تحلیل گردید. یافته‌ها حاکی از آن است که شش مفهوم «شرف‌یافتگی» (با 74%)، «افتادگی» (62.9%)، «آفرینش» (51.8%)، «هستی» (44.4%)، «بازخیزش» (29.6%) و «نیستی» (22.2%) در بازنمایی عنصر خاک قابل تشخیص‌اند. نتایج پژوهش بیانگر این است که عنصر خاک در نگاره‌های این دوره، در قالب تصویر، به نوعی زبان بصری تبدیل شده و مخاطب را به تأملی معنوی دعوت می‌کند. این امر نشان می‌دهد که می‌توان از رهگذر چنین تحلیلی، به لایه‌های پنهان معنایی در نگاره‌های این دوره دست یافت و آن‌ها را فراتر از صرف تزئینات تصویری، به عنوان حاملان معنا و جهان‌بینی فرهنگی مورد توجه قرار داد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Conceptual Analysis of the Earth Element in Iranian Miniature Art (Case Study: Safavid Era)

نویسندگان [English]

  • Amirhossein sha'banian 1
  • Mostafa Mohebian 2
  • Seyedeh fatemeh hosseini 3
  • Kourosh Momeni 4
1 Master of Architecture, Faculty of Arts and Architecture, Yazd University, Yazd, Iran.
2 Ph.D. Student of Architecture, Faculty of Art and Architecture, Yazd University, Yazd, Iran.
3 Master of Regional Planning, Faculty of Arts and Architecture, Yazd University, Yazd, Iran.
4 Associate Professor of Architecture, Jundi-Shapur University of Technology, Dezful, Iran
چکیده [English]

In Islamic-era Iranian miniature painting, the element of earth holds a profound semantic and aesthetic significance. Given that the worldview and intellectual perspective of the Safavid era were shaped within the framework of Islamic thought, this element—which symbolizes both the beginning and the end of existence—was given special attention in the paintings of this period. This study, employing a concept-oriented approach, examines the meanings associated with earth in Safavid miniature artworks. Although the significance of earth in the painting of this period has previously been overlooked by researchers, the present study integrates both qualitative and quantitative methodologies to analyze its distribution and meaning within selected artworks. It seeks to answer two key questions: "What conceptual meanings are embedded within the element of earth in Safavid miniature painting?" and "Which of these meanings held particular importance in Safavid-era painting?"

To achieve this, the research first utilized content analysis methods to code library-based data related to the Quran and Islamic poetry into initial and conceptual categories. Subsequently, descriptive statistics and the MAXQDA software were used to calculate the distribution and frequency of each concept in the case studies. The findings indicate that the element of earth in the Islamic era comprises six distinct concepts, with their frequency in Safavid miniature art as follows: "Sublimity" at 74%, "Humility" at 62.9%, and "Creation" at 51.8%—the most prominently reflected themes. Meanwhile, "Existence" at 44.4%, "Resurgence" at 29.6%, and "Nothingness" at 22.2% were less frequently represented.

The findings of the study indicate that the element of soil in the paintings of this period has been transformed into a visual language that invites the viewer to spiritual contemplation. This suggests that through such an analysis, one can uncover hidden layers of meaning in these artworks and consider them not merely as decorative imagery, but as carriers of meaning and reflections of a broader cultural and philosophical worldview.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Conceptual analysis
  • Earth Element
  • Miniature painting
  • Iranian art
  • Islamic-Safavid Era

مراجع

قرآن کریم (1380). ترجمه: آیت الله مکارم شیرازی. تهران: دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی.
آدامووا، آ. ت. (1386). نگاره‌های ایرانی گنجینۀ ارمیتاژ: سدۀ پانزدهم تا نوزدهم میلادی. مترجم: زهره فیضی، تهران: فرهنگستان هنر.
ابراهیمی ناغانی، حسین (1386). «پارادوکس شکل انسان در نگارگری مکتب اصفهان با تأکید بر تک­نگاره­ها». هنرهای زیبا، شمارۀ 31، صص. 77ـ88.
اسماعیل­پور، ابوالقاسم. (1377). اسطوره: بیان نمادین. تهران: سروش.
الیاده، میرچا (1375). اسطوره، رؤیا، راز. مترجم: رؤیا منجم، تهران: فکور.
باوندیان، علیرضا (1401). «حکمت خاک در عرفان هنری خیام نیشابوری». رهپویۀ حکمت هنر، شمارۀ 1 (1)، صص. 81ـ89.
بینیون، لورنس؛ ویلکینسون، جی. وی. سی؛ گری، بازل (۱۳۸۳). سیر تاریخی نقاشی ایران. مترجم: محمد ایرانمنش، تهران: امیرکبیر.
پاکباز، رویین (1390). نقاشی ایرانی از دیروز تا امروز. تهران: زرین و سیمین.
پوپ، آرتور اپهام (۱۳۷۷). سیر و صور نقاشی ایران. مترجم: یعقوب آژند، تهران: مولی.
پورخالقی چترودی، مهدخت؛ قائمی، فرزاد (1389). «تحلیل نمادینگی آتش در اساطیر برمبنای نظریۀ همترازی رویکرد نقد اسطوره­ای (با تمرکز بر اساطیر ایران و شاهنامۀ فردوسی)». جستارهای ادبی (ادبیات و علوم انسانی سابق)، شمارۀ 170 (43)، صص. 119ـ 95.
تجویدی، اکبر (1386). نگاهی به هنر نقاشی ایران از آغاز تا سدۀ دهم هجری. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
جوانی، اصغر (1390). بنیان­های مکتب نقاشی اصفهان. تهران: فرهنگستان هنر (متن).
حافظ، شمس‌الدین محمد  (۱۳۷8). دیوان حافظ. به‌کوشش خلیل خطیب رهبر. تهران: انتشارات صفی‌علیشاه.
رابینسون، بزیل ‌ویلیام (۱۳۸۴). هنر نگارگری ایران. مترجم: یعقوب آژند، تهران: مولی.
رازی، نجم­الدین دایه (1391). مرصادالعباد. به‎کوشش: محمدامین ریاحی، تهران: علمی و فرهنگی.
زارعدار، محمدمهدی (۱۳۹۲). میرعماد حسنی؛ پادشاه ممالک خط. تهران: هنرکدۀ کرج.
زارعی، علی و دیگران (1400). «مفاهیم مشترک باغ‏سازی در دورۀ تیموری و صفوی، با تأکید بر نگاره‌های باغ دو مکتب هرات و مکتب دوم تبریز». نگارینۀ هنر اسلامی، شمارۀ 8 (21)، صص. 35ـ20.
خیام، عمر (1364). رباعیات خیام. تصحیح: خسرو زعیمی. تهران: انجمن خوشنویسان ایران.
ــــــــــــ (1383). شرح جامع مثنوی معنوی. جلد دوم و سوم. تهران: اطلاعات.
ﺳﻌﺪی، مصلح بن عبدالله (1344). شرح گلستان. تصحیح و شرح: محمد خزائلی، تهران: علمی.
ــــــــــــــــــــــــ (1366). بوستان ﺳﻌﺪی. شرح: محمد خزائلی. تهران: جاویدان.
ــــــــــــــــــــــــ (1383). ﮐﻠﯿﺎت سعدی. ﺗﺼﺤﯿﺢ: ﺣﺴﻦ اﻧﻮری. ﺗﻬﺮان: ﻗﻄﺮه.
سنایی غزنوی، مجدودبن آدم. (1372)، حدیقه الحقیقه و شریعه الطریقه، تصحیح: مدرس رضوی. چاپ سوم. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
ـــــــــــــــــــــــــــــ (۱۳۸۰). دیوان سنایی. تصحیح: مدرس رضوی. چاپ اول. تهران: کتابخانه سنایی.
شفیقی، ندا (1402). «نشانه‌شناسی اجتماعی واقعۀ معاد در نگارگری عصر صفوی»، نگره، دورۀ هجدهم، شمارۀ 66، صص. 35ـ29.
شوالیه، ژان؛ گربران، آلن (1388). فرهنگ نمادها. مترجم: سودابه فضایلی، تهران: جیحون.
ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ، ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﻴﻦ؛ ﺣﺴﻦﺯﺍﺩﻩ، ﺣﺴﻦ (1385). ﻣﻌﻨﻮﻳﺖ ﺗﺸﻴﻊ. ﺗﻬﺮﺍﻥ: ﺗﺸﻴﻊ.
عبدالله، زهرا؛ شایسته‌فر، مهناز (۱۳۹۲). «نقش و نماد اژدها در نگارگری ایرانی». پیکره، دورۀ دوم، شمارۀ 4، صص. 58ـ43.
عطار نیشابوری، شیخ فریدالدین محمد (۱۳۴۲). منطق‎الطیر. به‌کوشش: سیدمحمدصادق گوهرین، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1383). اسرارنامه. به‌کوشش: دکترسیدمحمدصادق گوهرین، تهران: زوار.
فروزانفر، بدیع­الزمان (1367). شرح مثنوی شریف. تهران: زوار.
کفشچیان‎مقدم، اصغر؛ یاحقی، مریم (1390). «بررسی عناصر نمادین در نگارگری ایران». باغ نظر، سال هشتم، شمارۀ 19، صص. 77ـ65.
کنبی، شیلا (1385). رضا عباسی اصلاح­گر سرکش. مترجم: یعقوب آژند، تهران: فرهنگستان هنر (متن).
ـــــــــــ (1378). دوازده رخ: یادنگاری دوازده نقاش نادره‌کار ایرانی. مترجم: یعقوب آژند، تهران: مولی.
کوپر، ﺟﻲ. ﺳﻲ. (1379). ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﺼﻮﺭ ﻧﻤﺎﺩﻫﺎﻱ ﺳﻨﺘﻲ. مترجم: ﻣﻠﻴﺤﻪ ﮐﺮﺑﺎﺳﻴﺎﻥ، تهران: فرشاد.
گری، بازیل (1385). نقاشی ایرانی. مترجم: عربعلی شروه، تهران: دنیای نو.
ﻣﺎﺣﻮزی، زﻫﺮا؛ ﻣﻬﺎﺟﺮی، سیامک؛ ﻗﺒﺎدی، حسینعلی (1398). «ﺗﺤﻮل اﻧﮕﺎرۀ ﺧﺎک در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻣﻔﻬﻮم اﻧﺴﺎن در آرای ﻋﺎرﻓﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﻗﺮن ﺷﺸﻢ ﻫﺠﺮی». ادﯾﺎن و عرفان، ﺳﺎل پنجاه‌ودوم، شمارۀ 2، صص. 324ـ307.
محسنی­نیا، مهدی؛ عسکری­فر، سیدمحمدهادی (1399). «نماد و نشانۀ گل و مرغ در نگارگری ایرانی و تأویل آن در ارتباطات فرهنگ عامۀ گذشتگان». جامعه­شناسی روابط عمومی، سال یکم، شمارۀ 2، صص. 90ـ71.
مطیع شیرازی، لیلا؛ خالق‏زاده، محمدهادی؛ معصومی، محمدرضا (1400). «مام ‌خاک‌ در‌ اساطیر‌ و‌ باور ‌ملل ‌و‌ جایگاه ‌آن‌ در‌ شواهدی ‌از ‌آثار‌ سنایی غزنوی». ادبیات عرفانی و اسطوره­شناختی، سال هفدهم، شمارۀ 65، صص. 305ـ281.
معین­الدینی، محمد؛ عصار کاشانی، الهام (1392). «سیر تحول زیبایی­شناسی طبیعت در تک‎نگـاره­های مکتب اصفهان». جلوة هنر، دورۀ پنجم، شمارۀ 1، صص. 90ـ77.
مولوی، جلال‌الدین محمد بلخی (۱۳۷۳). مثنوی معنوی. تصحیح رینولد نیکلسون. تهران: انتشارات بهنود.
ـــــــــــــــــــــــــــــــ (1376). کلیات شمس. مقدمه و تصحیح: محمد عباسی، تهران: جواهری.
مهدی­زاده، فاطمه (1391). «بررسی و تحلیل اسطوره‎های ایرانی آب، خاک، باد و آتش در متون اوستایی بر مبنای دیدگاه کهن‎نمونه‎ای یونگ». پایان­نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه علامه طباطبایی، دانشکدۀ ادبیات فارسی و زبان‌های خارجی.
میت­فورد، میراندا (1388). فرهنگ مصور نمادها و نشانه‎ها در جهان. مترجمان: ابوالقاسم دادور و زهرا تاران، تهران: کلهر.
میراسکندری، فریبا (1387). «تحلیل جامعه­شناختی خاک در اشعار حافظ». زبان و ادبیات فارسی، سال چهارم، شمارۀ 13، صص. 40ـ 25.
نیکلسون، رینولد (1374). شرح مثنوی معنوی. مترجم: حسن لاهوتی، تهران: علمی و فرهنگی.
ولش، آنتونی (1385). نگارگری و حامیان صفوی. مترجم: روح­الله رجبی، تهران: فرهنگستان هنر.
هال، جیمز (1380). فرهنگ نگاره­ای نمادها در هنر شرق و غرب. مترجم: رقیه بهزادی، تهران: فرهنگ معاصر.
نگارینه هنر اسلامی
دوره 12، شماره 29
شهریور 1404
صفحه 40-60

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 28 آبان 1403
  • تاریخ بازنگری: 27 تیر 1404
  • تاریخ پذیرش: 11 مرداد 1404

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار