سیر تحول منبرهای چوبی ایران بر اساس تکنیک‌های ساخت و تزیین (دوره سلجوقی تا صفوی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

عضو هیت علمی گروه صنایع دستی دانشکده هنر دانشگاه الزهرا

10.22077/nia.2025.7238.1827

چکیده

منابر ازجمله مهم‌ترین اجزای مسجد هستند که همواره در سمت راست محراب‌ها (به‌عنوان یک سنت از زمان پیامبر اکرم (ص) تا به‌حال) قرار می‌گیرند. با اینکه در طول دوران اسلامی ایران، مواد‌ مختلفی در ساخت آنها به‌کار گرفته شده، اما به‌نظر می‌رسد که ماده چوب بیشترین فراوانی را در بین آن‌ها دارا بوده است. از دوره سلجوقی تا صفوی، نمونه‌های گوناگونی از منبرهای چوبی در ایران ساخته شده است که لزوم واکاوی و بررسی آنها به‌منظور دستیابی به چگونگی سیر تحول فرمی، تکنیکی و تزئینی این عناصر فرهنگی، ضروری به‌نظر می‌رسد. با توجه به این موضوع هدف مقاله فوق، بررسی و توصیف اجزا، فرم و تکنیک‌های ساخت و تزیین در منبرهای چوبی ایران از دوره سلجوقی تا صفوی است. با توجه به این مسئله پرسشی که به ذهن متبادر می‌گردد این‌چنین است: ویژگی‌های فرمی، نقش و تکنیکی منبرهای چوبی ایران از دوره سلجوقی تا صفوی چگونه هستند. اطلاعات با پیمایش‌های میدانی و مطالعات کتابخانه‌ای، به روش توصیفی- تحلیلی تدوین شده‌اند. نتایج تحقیق نشان داد که، منبرسازان دوره سلجوقی روش‌های ساخت و تزئین معینی را دنبال نموده‌اند که در دوره ایلخانی با تغییراتی مانند: افزایش ارتفاع و اسکلت پنهان مواجه شده است. اما در دوره تیموری با کاهش ارتفاع، کیفیت ظرافت تزئینات ارتقا می‌یابد. و در دوره صفوی نیز، ساخت منبرها به روش استادکاران دوره سلجوقی با تنوع تزئینی مضاعف مشاهده شده است. درواقع، استفاده از فن گره‌چینی با نقوش هندسی، تنها موضوع مشترک منبرسازان دوره سلجوقی تا صفوی در ایران است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The evolution of Iranian wooden Minbars based on construction and decoration techniques (Seljuq to Safavid period)

نویسنده [English]

  • mohammad madhoushian nejad
The faculty of the Department of Handicrafts, Faculty of Arts, Al Zahra University
چکیده [English]

The legacy of crafting wooden Minbars in Iran, a practice dating back to the Seljuk era, has been maintained through various historical epochs, each marked by distinct preferences. Throughout these times, master artisans, often hailing from long lines of carpenters, have created pulpits of varying dimensions and designs. These Minbars are considered exemplary of Choi Islamic art in Iran. Given the Minbar’s fundamental role in mosques and its significance in religious and artistic expression, it serves as an excellent reflection of the architectural and decorative styles of its time. Consequently, documenting these works is vital for preserving Islamic Iran’s heritage. This study aims to explore and scrutinize the design, function, and craftsmanship of wooden Minbars from the Seljuk to the Safavid era in Iran. The central question addressed is the nature of the form, function, and craftsmanship techniques of these Minbars during the specified period. Employing a developmental research approach, the study compares various examples descriptively and analytically, using predetermined criteria. Data for the research was gathered through fieldwork and library investigations, spanning the time from the onset of Seljuk rule to the conclusion of the Safavid dynasty in Iran (428-1343 AH), within the present-day borders of Iran. The author’s findings indicate that, from the Seljuk to the Safavid period, including the Timurian era, only a handful of examples exist, with a significant increase observed during the Qajar period (at least 27 instances). Consequently, 24 historical Minbars from the aforementioned timeframe were selected for analysis, excluding the Qajar era. The study reveals that Iranian Minbars reached their zenith in terms of construction and ornamentation during the Seljuk and Timurid periods. Notably, during the Seljuk era, various components of the Minbar, such as the multi-sectional body, railing, base, and crown, were most prevalent. This could be attributed to the influence of financial patrons and the artisans’ prior works, none of which survive today. However, the Timurid period is identified as the pinnacle of wooden Minbar craftsmanship in Iran, particularly in terms of embellishment. This assertion is supported by the prevalence of features such as numerous steps, light apertures, botanical patterns, and entryways.

کلیدواژه‌ها [English]

  • wooden Minbar
  • Seljuk
  • Timurid
  • Safavid
  • Islamic art
آزادبخت، فرامرز (1396). «مطالعه و آسیب‌شناسی منبر چوبی 900سالۀ مسجدجامع ندوشن و ارائۀ راهکارهای حفاظتی بهینه». پایان‎نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه هنر اصفهان، دانشکدۀ حفاظت و مرمت.
احمدی، عباسعلی (1395). «تحلیل تطبیقی و زیباشناختی آرایه‏های چوبی مسجدجامع سرآور گلپایگان با مساجد آذربایجان». نگارینۀ هنر اسلامی، دورۀ سوم، شمارۀ 12، صص. 72ـ60.
ـــــــــــــــــ؛ عبدالهی دمنه، سیدمحسن (1392). «فن‎شناسی منبر و آرایه‏های چوبی مسجدجامع روستای سرآور گلپایگان». همایش ملی باستا‎ن‎شناسی ایران (دستاوردها، فرصت­ها، آسیب­ها)، دانشکدۀ هنر، دانشگاه بیرجند.
بورکهارت، تیتوس (1365). هنر اسلامی: زبان و بیان. مترجم: مسعود رجب‎نیا، تهران: صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران.
بیاتی‏راد، نیلوفر (1390). «ﻣﻄﺎلعۀ ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ ﻧﻘﻮش ﻫﻨﺪﺳﯽ ﻣﻨﺒﺮﻫﺎی ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺷﺎﺧﺺ اﺻﻔﻬﺎن». ﻫﻤﺎﯾﺶ ﻣﻠﯽ ﺻﻨﺎﯾﻊ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و ﻧﻘﺶ آن در ﺗﻮﺳﻌۀ ﭘﺎﯾﺪار، داﻧﺸﮕﺎه آزاد اﺳﻼﻣﯽ، واﺣﺪ ﮐﺮﻣﺎﻧﺸﺎه.
ــــــــــــــــ (1391). «نسبت نقوش هندسی تکرارشوندۀ منبرهای چوبی با مفاهیم نمادین در هنر اسلامی». ﭘﺎﻳﺎﻥﻧﺎمۀ ﮐﺎﺭﺷﻨﺎﺳﻲ ﺍﺭﺷﺪ، ﺩﺍﻧﺸﮕﺎﻩ ﻫﻨﺮ ﺍﺻﻔﻬﺎﻥ، ﺩﺍﻧﺸﮑﺪۀ ﻫﻨﺮ.
پاکزاد، زهرا (1393). «بررسی و شناسایی چوب­های منبر مسجدجامع ابیانه». نخستین همایش هنرهای چوبی و سبک زندگی ایرانی، دانشگاه الزهرا، تهران، صص. 11ـ1.
ﭘﺮوﭼﺎزﮐﺎ، امجد بهومیل (1373). ﻣﻌﻤﺎری ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺟﻬﺎن. مترجم: ﺣﺴﯿﻦ ﺳﻠﻄﺎن‎زاده، ﺗﻬﺮان: اﻣﯿﺮﮐﺒﯿﺮ.
ج‍زای‍ری‌، ع‍ب‍دال‍ل‍ه‌‌ب‍ن‌ ن‍ورال‍دی‍ن‌ (1924). تذکرۀ شوشتر. به‎تصحیح خان‎بهادر مولی، کلکته: مشن پریس.
حسینی، سیدحسن (1389). «ﻣﻨﺒﺮ ﺻﺎﺣﺐ‎ﺍﻟﺰﻣﺎﻥ ﻣﺴﺠﺪ ﮔﻮﻫﺮﺷﺎﺩ». مشکوۀ، شمارۀ 106، صص. 139ـ135.
ﺩﻫﻘﺎﻧﻲ، ﻃﻴﺒﻪ (1392). «ﺑﺮﺭﺳﻲ ﻧﻘﻮﺵ ﻣﻨﺒﺮ ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﻧﺎﻳﻴﻦ ﻭ ﺳﻮﺭﻳﺎﻥ ﻭ ﻣﻘﺎیسۀ ﺁﻥ ﺑﺎ ﻧﻘﻮﺵ ﻣﺤﺮﺍﺏ‎ﻫﺎﻱ ﮔﭻﺑﺮﻱ ﻗﺮﻥ ﻫﺸﺘﻢ». ﭘﺎﻳﺎﻥ‎ﻧﺎمۀ ﮐﺎﺭﺷﻨﺎﺳﻲ ﺍرﺷﺪ، ﺩﺍﻧﺸﮕﺎﻩ ﻫﻨﺮ ﺗﻬﺮﺍﻥ، ﺩﺍﻧﺸﮑﺪۀ ﻫﻨﺮﻫﺎﻱ ﮐﺎﺭﺑﺮﺩﻱ.
ـــــــــــــ؛ ﺳﺎﻣﺎﻧﻴﺎﻥ، ﺻﻤﺪ (1394). «ﺑﺮﺭﺳﻲ ﺗﻄﺒﻴﻘﻲ ﻃﺮﺡ ﻭ ﻧﻘﺶ ﻣﻨﺒﺮ ﻣﺴﺠﺪﺟﺎﻣﻊ ﻧﺎﺋﻴﻦ ﻭ ﻣﻨﺒﺮ ﻣﺴﺠﺪﺟﺎﻣﻊ ﺳﻮﺭﻳﺎﻥ». ﺗﺎﺭﻳﺦ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻭ ﺗﻤﺪﻥ ﺍﺳﻼﻣﻲ، ﺳﺎﻝ ﺷﺸﻢ، شمارۀ ۹۱، ﺻﺺ. 50ـ29.
راشدی­نیا، زهرا (1400). «ﻣﻄﺎﻟﻌۀ ﺗﻄﺒﻴﻘﻲ ﺗﺰﺋﻴﻨﺎﺕ ﻭ ﺍﺟﺰﺍﻱ ﺳﺎﺧﺘﺎﺭ ﻣﺤﺮﺍﺏ ﮔﭻﺑﺮﻱ ﺍﻣﺎم‎‌زﺍﺩﻩ ﺭﺑﻴﻌﻪ‎ﺧﺎﺗﻮﻥ ﺍﺷﺘﺮﺟﺎﻥ ﺑﺎ ﻣﻨﺒﺮ ﭼﻮﺑﻲ ﻣﺴﺠﺪﺟﺎﻣﻊ ﻧﺎﺋﻴﻦ ﺩﺭ ﻗﺮﻥ ﻫﺸﺘﻢ ﻫﺠﺮﻱ ﻗﻤﺮی». نگره، شمارۀ 59، صص. 127ـ109.
زکی، محمدحسن (1366). تاریخ صنایع ایران بعد از اسلام. مترجم: محمدعلی خلیلی، چاپ سوم، تهران: اقبال.
سادات‎حسینیان، سمانه (1387). «پروندۀ ثبت منبر پاچنار وشنوۀ قم». آرشیو ادارۀ کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان قم (منتشرنشده).
 
سلیمانی، پروین؛ فرهمند بروجنی، حمید؛ اکبری­فرد، مریم (1390). «مقایسۀ ساختار و تزئینات چوبی مسجدجامع ابیانه با مساجد چوبی آذربایجان شرقی». مطالعات هنر اسلامی، شمارۀ 14، صص. 45ـ25.
سمهودی، لنورالدین بن عبدالله (1422). وفاءالوفا باخبار دارالمصطفی. به‎‍تصحیح: قاسم السامرائی، بیروت: المکتبة العلمیة.
شراهی، اسماعیل؛ موسوی‏نیا، سیدمهدی (1399). «ﺑﺮﺭﺳﻲ ﺍﺑﻌﺎﺩ ﺷﮑﻠﻲ ﻭ ﺗﺰﺋﻴﻨﻲ  ﻣﻨﺒﺮ ﻣﺴﺠﺪﺟﺎﻣﻊ ﻧﻘﻮﺳﺎﻥ ﺗﻔﺮﺵ». نگره، شمارۀ 54، صص. 53ـ41.
شریعتی، صادق (1392). «بررسی ویژگی­های شاخص منبرهای چوبی دورۀ اسلامی ایران». پایان­نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه هنر تهران.
شیخ‏بیگلو، امید (1393). «طراحی و ساخت منبر چوبی براساس نمونه‎های دورۀ ایلخانی (منابر مسجدجامع اصفهان و نائین)». پایان‌نامۀکارشناسی ارشد، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، دانشکدۀ هنرهای صناعی.
ـــــــــــــــ؛ محمدزاده، مهدی (1394). «ﺑﺮرﺳﻲ ﻓﺮﻣﻲ و ﺳﺎﺧﺘﺎری ﻣﻨﺒﺮ ﻣﺴﺠﺪﺟﺎﻣﻊ ﻗﺎﻳﻦ». در همایش ملی نقش خراسان در شکوفایی هنر اسلامی، مشهد: مؤسسۀ آموزش عالی فردوس.
شیرنژادی، حاتم (1399). «مطالعۀ ویژگی­های فرمی و بصری منبر در نگارگری­های ایران و تطبیق آن با نقوش موجود در منبرهای مساجد اصفهان». پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه هنر اصفهان.
ــــــــــــــــ؛ نجارپور، صمد؛ جوکار، جلیل (1401). «مطالعۀ تطبیقی فرم‎ها و نقوش منبر در نگارگری دورۀ تیموری و صفوی». پژوهشنامۀ گرافیک و نقاشی، دورۀ پنجم، شمارۀ 8، صص. 91ـ74.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1401). «مطالعه و تطبیق فرمی منبر در نگارگری و منابر مساجد اصفهان در دورۀ صفویه با تأکید بر نقش واقع‎گرایی». نامۀ هنرهای تجسمی و کاربردی، دورۀ پانزدهم، شمارۀ 37،
شیشوانی، هاله؛ شیخ‏بیگلو، امید (1397). «بررسی زیباشناختی نقوش منبر مسجدجامع گوهرشاد». در دومین همایش ملی خراسان در شکوفایی هنر و معماری ایرانی اسلام، مشهد: مؤسسۀ آموزش عالی فردوس.
عرب، سمیرا؛ خاتم، غلامعلی؛ شاهرودی، فاطمه (1400). «ﻧﻮﺁﻭﺭﻱ ﺩﺭ ﺷﻴﻮۀ ﺧﺎﺗﻢﮐﺎﺭﻱ ﺩﻭﺭۀ ﻗﺎﺟﺎﺭ، ﻣﻄﺎلعۀ ﻣﻮﺭﺩﻱ: ﻣﻨﺒﺮ ﺧﺎﺗﻢﮐﺎﺭﻱ ﻣﺤﻔﻮﻅ ﺩﺭ ﮐﺎﺥ ﮔﻠﺴﺘﺎﻥ». نگره، دورۀ شانزدهم، شمارۀ 57 ، صص. 105ـ95.
عرب، کاظم (1395). «منبر چوبی مسجد پاچنار وشنوۀ قم». اثر، شمارۀ 73، صص. 122ـ113.
غضنفری، پیمان؛ آرزه، آزاده (1399). «جستاری بر تزئینات مسجدجامع ساری». مطالعات طراحی شهری و پژوهش­های شهری، دورۀ دوم، شمارۀ 11، 44ـ37.
گرگویی، حسن (1382). «ﻣﻨﺒﺮ ﻗﺪﻳﻤﻲ ﻣﺴﺠﺪﺟﺎﻣﻊ ﻧﺪﻭﺷﻦ». ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻳﺰﺩ، شمارۀ ۸۱ ﻭ ۹۱، ﺻﺺ. 205ـ201.
ﮔﻠﻨﺪوز، ﻣﺼﻄﻔﻲ؛ محمدی، میر روح‏الله (1391). «ﺑﺮرﺳﻲ وﻳﮋﮔﻲ­ﻫﺎ و زﻳﺒﺎﻳﻲ‏ﺷﻨﺎﺳﻲ ﻣﻨﺒﺮ ﻣﺸﻜﻮل ﺷﺎﻫﻜﺎر هنرهای ﭼﻮﺑﻲ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم». ﻧﮕﺮه، ﺷﻤﺎرۀ  23، صص. 15ـ5.
محزومی، محمدحسن (1424). اخبارالمدینه (ابن زباله). بازسازی: صلاح عبدالعزیز بن سلامه، مدینه: به‏همت مرکز بحوث و دراسات.
محمدی، ذکراله (1375). «تاریخ و جایگاه منبر در مسجد». مسجد، سال پنجم، شمارۀ 30، صص. 53ـ35.
مسعودی، ابوالحسن علی‏بن حسین (1365). مروج‎الذهب، مترجم: ابوالقاسم پاینده، جلد دوم، تهران: علمی و فرهنگی.
ناصری، رضا؛ میری، سیدمهدی (1401). «مقدمه‎ای بر دست‎ساخته­های چوبی قرون هشت تا یازده هجری قمری بوانات». مطالعات باستان‎شناسی پارسه، دورۀ ششم، شمارۀ 22، صص.300ـ284.
ناظمی، شکیبا (1394). «طراحی و ساخت صندوق چوبی براساس نقوش منبر مسجدجامع ابیانه». پایان‎نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، دانشکدۀ هنرهای صناعی.
ﻧﻮﺣﻲ، ﺁﻳﻪ (1391). «ﺑﺮﺭﺳﻲ ﻧﻘﻮﺵ ﻣﻨﺒﺮ ﻣﺴﺠﺪﺟﺎﻣﻊ ﻧﺎﺋﻴﻦ ﻭ ﮐﺎﺭﺑﺮﺩ ﺁﻥ ﺩﺭ ﻫﻨﺮ ﭼﻮﺏ». ﭘﺎﻳﺎﻥﻧﺎمۀ ﮐﺎﺭﺷﻨﺎﺳﻲ ﺍﺭﺷﺪ، ﺩﺍﻧﺸﮕﺎﻩ ﻫﻨﺮ ﺍﺻﻔﻬﺎﻥ، ﺩﺍﻧﺸﮑﺪۀ ﻫﻨﺮﻫﺎﻱ ﺗﺠﺴﻤﻲ.
 
نوروزی قره‏قشلاق، حسین؛ صالحی، سیمه؛ رشادی، حجت‏اله (1398). «بررسی تطبیقی دو منبر دورۀ سلجوقی و ایلخانی (مشکول و نایین)». نگارینۀ هنر اسلامی، دورۀ ششم، شمارۀ 17، صص. 59ـ47.
نویری، احمدبن عبدالوهاب (1364). ن‍ه‍ای‍ه‌ الارب‌ ف‍ی‌ ف‍ن‍ون‌ الادب. مترجم: محمود مهدوی ‌دامغانی، جلد بکم و هفتم، تهران: امیرکبیر.
هاشمی، سیده‏فاطمه (1393). «بازآفرینی نقش‏مایه­های منابر سلجوقی در طراحی و ساخت قندیل چوبی (منبر برزرود و منبر فریزهند)». پایان‎نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، دانشکدۀ هنرهای صناعی.
هیلن­براند، رابرت (1380). معماری اسلامی. مترجم: باقر آیت‎اله‎زاده شیرازی، روزنه: تهران.
Bloom, Jonathan M. & Other (1998). The Minar From The Kutubiyya Mosque, Published By The Metropolitan Museum Of Art, New York.
Moradi, Amin & Omrani, Behroz (2019). The review of ilkhanid architecture in northwest Iran, Research Institute of Cultural Heritage, Handicrafts and Tourism: Tehran.
Sheikhbagloo O, Mohamadzadeh M. (2019) The Development Flow of Wooden Minbars in Iran. Iran Herit. 2019; 1 (1) :57-65
Smith, Myron bement.1938.The Wood Mimbar in the Masdjid-I Djami Nain. Ars Is- lamica.Vol.5,N.1. Published in The Smithsonian Institution and Departement of the .History of Art, University of Michigan.PP.21-32