تحلیلی بر کاشی‌های شش‌ضلعی ساخت هنرمندان مکتب تبریز در سده‌های هفتم و دهم هجری قمری

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه هنر دانشگاه محقق اردبیلی

2 دانشیار گروه باستان شناسی دانشگاه بیرجند

3 پژوهشگر پسادکتری، گروه باستان‌شناسی، دانشکدۀ علوم اجتماعی، دانشگاه محقق اردبیلی،

10.22077/nia.2024.7483.1842

چکیده

کاشی به شکل شش‌ضلعی در دوره ایلخانی به یکی از مطلوب‌ترین اشکال تزیینی تبدیل شد و در اکثر بناهای آن زمان؛ نمونههای به کار رفت. این کاشی‌ها با نقش‌های هندسی، حیوانی و گیاهی ملهم از آثار آسیای میانه و یوان چین قابل‌مقایسه هستند و تصور می‌رود با ورود هنرمندان و صنعتگران کشمیر، ختای و اویغور در ارتباط باشند. این هنرمندان به‌فرمان آباقاخان برای تزیین در بناهای مذهبی بودایی فراخوانده شدند، اما تغییر و تحول بزرگ در فنون و نقوش هنری پدید آمده در کاخ تخت سلیمان از بناهای برجای‌مانده از این دوره؛ نشانگر آن است که این هنرمندان و صنعتگران با هنرمندان و صنعتگران بومی در همکاری گسترده بوده‌اند. نقوش ترکی و چینی در کاشی‌ها در آثار نقاشان و کاشی‌کاران تبریزی به مدت زیادی به‌کاررفته و به‌عنوان وجه ممیزه مکتب تبریز هم محسوب می‌شود. ازاین‌رو هدف اصلی از این پژوهش؛ مشخص نمودن ویژگی‌ها و جلوه‌های بصری کاشی‌های شش‌ضلعی مکتب تبریز از طریق مطالعه و تطبیق نمونه‌هایی از کاشی‌ها، به‌عنوان یک عنصر پرکاربرد و ثابت در میان انواع کاشی‌ها به‌کاررفته، توسط هنرمندان کاشی‌ساز تبریزی است. مهم‌ترین عناصر قابل‌تفکیک و شناخته‌شده در این کاشی‌ها تکنیک، رنگ و نقش است. این پژوهش از نوع کیفی بوده و روش تحقیق به‌کاررفته به‌صورت توصیفی-تحلیلی و شیوه گردآوری داده‌ها؛ مطالعات کتابخانه‌ای و اسنادی و میدانی است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که کاشی‌های شش‌ضلعی ساخت هنرمندان تبریزی به‌صورت رنگ‌های لاجوردی، سفید-آبی، معرق و طلا‌کاری، به‌صورت یک‌شکل کنار هم، یا توأم با قطعات مثلث، مربع، مستطیل‌های باریک و شمسه‌های منقش دایره‌ای شکل به‌کاررفته‌اند و در ادوار بعدی توسعه‌یافته است. در دوره ایلخانی برتری نقوش حیوانی بر گیاهی در شش‌ضلعیها وجود داشته است. در ادوار بعدی، نقوش هندسی کمتر به‌کاررفته و نقوش گیاهی توسعه‌یافته است. این نقوش در ادوار بعدی در آثار شام (دمشق) و عثمانی نیز دیده می‌شود. رنگ‌های پرکاربرد در آن‌ها رنگ‌های طلایی، زرد، آبی، سبز، سیاه‌وسفید است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

An analysis of the hexagonal tiles made by Tabriz school artists from the 7th to the 10th century AH

نویسندگان [English]

  • Solmaz Amirrashed 1
  • Ali Zarei 2
  • seyyd mehdi Hosseyni Nia 3
1 Assistant Professor of the Art Department of University of Mohaghegh Ardabili
2 Associate Professor, Department of Archeology,Faculty of Art, University of Birjand, Birjand, Iran
3 Postdoctoral Researcher, Department of Archeology, Faculty of social sciences, University of Mohaghegh Ardabili, Ardebil
چکیده [English]

Hexagonal tiles became one of the most desirable decorative forms during the Ilkhanid period, and in most of the buildings of that time; Samples were used. These tiles are comparable to the geometric, animal and plant motifs inspired by the works of Central Asia and Yuan China, and are thought to be related to the arrival of Kashmiri, Khatai and Uyghur artists and craftsmen. These artists were called by the order of Abaqa Khan to decorate Buddhist religious buildings, but the great change and transformation in the techniques and artistic motifs that emerged in Takht Suleiman Palace from the remaining buildings from this period; It indicates that these artists and artisans have been in extensive collaboration with local artists and artisans. Turkish and Chinese motifs in tiles have been used for a long time in the works of Tabrizi painters and tilers and are also considered as the distinguishing feature of the Tabriz school. Therefore, the main goal of this research; Determining the characteristics and visual effects of the hexagonal tiles of the Tabriz school through studying and matching samples of tiles, as a widely used and fixed element among all types of tiles, is used by Tabrizi tile artists. The most important separable and known elements in these tiles are technique, color and pattern. This research is of a qualitative type and the research method used is descriptive-analytical and the method of data collection; Library, documentary and field studies. The results of the research show that the hexagonal tiles made by Tabrizi artists are used in azure, white-blue, iridescent and gilded colors, in one form side by side, or in combination with triangle, square, narrow rectangles and circular sunshades, and were developed in the following periods. Is. During the Ilkhanid period, there was a superiority of animal motifs over plants in hexagons. In later periods, geometric motifs were used less and plant motifs were developed. These motifs can also be seen in Sham (Damascus) and Ottoman works in later periods. The most commonly used colors are gold, yellow, blue, green, black and white.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Hexagonal tiles
  • Tabrizi artists
  • decorative motifs
  • Ilkhani
  • Timurid

مراجع

-امیرراشد، سولماز و یعقوب آژند(1400). «مدیریت هنری و کتابخانه‌های دوره ایلخانی»، کتابداری و اطلاع رسانی، دوره 24، شماره 2، صص. 223- 249.
امیر راشد سولماز، حسینی سجاد (1394). «اسلوب نگارگری ساز؛ غنیمتی از غنایم چالدران»، مطالعات تاریخ فرهنگی، سال 7، شماره 25، صص.  26-1.
-بلر، شیلا و جاناتان بلوم (1394). هنر و معماری اسلامی (2)، ترجمه یعقوب آژند، تهران: انتشارات سمت
-پرهام، سیروس(1378). «کاشیکاری ایران در آسیای صغیر و امپراطوری عثمانی»، نشر دانش، سال شانزدهم، شماره 3، صص. 25-28.
پاکدامن، آرزو (1396)، آمودهای معماری ایران در دوره اسلامی، تهران: سیمای دانش
تقوی نژاد، بهاره و میرصالحیان، صدیقه (1401). «تزیینات هندسی در آرایه‌های معماری مسجد جامع ورامین»، رهپویه هنرهای تجسمی، 3(5)، صص. 39-29.
- حسینی، هاشم و حسین فراشی ابرقویی (1393). «تحلیل جنبه‌های نمادین شیعی در تزئینات مسجد جامع یزد»، نگره، شماره 29، صص 33-44.
زمرشیدی، حسین، و زمرشیدی، زهرا (1391). هنر کاشیگری و کاشی­کاری معماری ایران تا پایان دوره تیموری. مطالعات شهر ایرانی اسلامی، سال سوم، شماره 10.
 دیده‌بان، محمد؛ وثیق، بهزاد؛ صراف‌زاده، احمد‏ و‫ کوروش مومنی (1402). آشنایی با آمود و اندود در معماری سنتی ایران، اهواز: دانشگاه صنعتی جندی شاپور.
شراتو، امبرتو و ارنست گروبه (1376). هنر ایلخانی و تیموری (تاریخ هنر ایران 9)، ترجمه دکتر یعقوب آژند، تهران: انتشارات مولی.
 کاشانی، عبدالله بن علی (1385). عرایس الجواهر و نفایس الاطایب، به کوشش ایرج افشار، تهران: المعی. 
-مقریزی، احمد بن علی (1998م.) المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الآثار المعروف بالخطط المقریزیه، جلدچهارم، بیروت: دارالکتب العلیمه.
-مرادی نسب، حسین و بمانیان، محمدرضا و ایرج اعتصام (1396). «بازشناسی تأثیر اندیشه عرفانی در پدیداری رنگ آبی در کاشی کاری مساجد ایران»، پژوهش های معماری اسلامی، بهار، شماره چهاردهم، سال پنجم. صص. 46-32.
- واتسون، الیور (1382). سفال زرین فام ایران، ترجمه شکوه ذاکری، تهران: سروش.
ویلبر، دونالد (1391). سیر تحول کاشیکاری در معماری ایران (دورة اسلامی)، ربابه خاتون پیله‌فروشف تهران: انتشارات چهارطاق.
همدانی، خواجه رشیدالدین فضل­الله ( 1373). جامع التواریخ، به تصحیح و تحشیه محمد روشن و مصطفی موسوی، تهران: البرز.
 
-Atasoy, N; Raby, J. (1989). Iznik: The Pottery of Ottoman Turkey, London: Alexandra Press.
-Aube,S. (2016). The Uzun Hasan Mosque in Tabriz, volume 33, Muqarnas, Cambridge ,pp:33-62.
-Beherens- Abousief, D. (2012). The arts of the Mamluks in Egypt and Syria- Evolution and impact, Publications of Bonn university, Germany.
-Blair, S. (2013). Text and Image in Medival Persian Art, Chapter four, Monumentality under the Mongols: The Tomb of Uljaytu at Sultaniyya Edinburgh university press, pp.112-317.
-Beyazit, M. (2014). Erken Osmanli Devri’nde Tebrizli Usta Gruplarinin izi nasil surulmali? History studies, Issue 6,april,P.45-70.
-Cura, N. (2008). Early Ottoman colored glaze technique  in Tiles of architecture  (1300 – 1453), MASTER'S THESIS, Thesis Advisor  Prof.Dr. Ali Osman Uysal. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezDetay.jsp?id=woM9leBr7O4gZbYz5qA6vQ&no=ECautgIuCT7w9ilhiabfhA
-Gök, S. )2004(. Bursa yeni kaplıca’daki Şam tipi çiniler, Sanat Tarihi dergisi, No 14/1,April,p:136-145. https://dergipark.org.tr/tr/pub/std/issue/16518
-Hasanzade, Cemile (2012) Sultan Yakup Döneminin “Hamse“ Minyatürleri 15. Yüzyıl Tebriz Ekolündeki Gelişim Düzeyinin Bir Yansımasıdır, Irs Heritage, Azerbaycan.p:4-13
-Henderson. J and J. Rab (1989)The technology of fifteenth century Turkish tiles: an interim statement on the origins of the Iznik industry, World Archaeology, Vol. 21, No. 1, Ceramic Technology (Jun), pp. 115-132.
-İrteş, M. SEMİH)2018(Edirne Muradiye camii kalemişleri, Kültür ve Sanat Yayınları–6 Sertifika No: 20575, İstanbul,p:315-324.
- Jenkins ,Marilyn.(1983)Islamic Pottery, a brief history,  The Metroplitan Museum Of Art Bulletin/Spring.
-Komaroff, Linda; Stefan Carboni (2003) The Legacy of Genghis Khan Courtly Art and Culture in Western Asia, 1256–1353, published by the Metropoliten museum of art, New York.
-Krahl, Regina (2010) Tang Blue-and-White. https:// asia.si.edu/ wp - content/ uploads/2023/ 06/shipwrecked-15-krahl.pdf
-O’kane, Bernard (2011) Tiles at many hues The development of Iranian Cuerda seca tiles and the transfer of tilwork technology,and Diverse Are their hues:Colour in Islamic art and culture, ed Jonathan Bloom and Sheila Blair, Yale university press New Haven and London.
-Ritter, Markus (2006) Gold brokat Unter Den Mongolen Und Ilchanen: Ein Schlüsselwerk IRANISCHER Textilkunst Des 14. JHDTS. IN WIEN Gekürzter Text des Vortrages im Symposium ,800 Jahre Mongolisches Weltreich, 9, Österreichische Akademie der Wissenschaften, Festsaal.
-Sayan, Yüksel (2003), XII-XIII. Yüzyillarda Azerbaycanli sanatkarların Anadolu Türk sanatına katkıları hakında, Ege Üniversitesi, Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü, Îzmir-Türkiye,p. 33-43.
-Serin, Muhittin ,(2010), Islam sanatlari tarihi ,Eskisehir, Anadolu universitesi yayini no:2082.
-Turan Bakır, Sitare.(2007) Osmanlı Sanatında Bir Zirve İznik Çini Ve Seramikleri, Anadolu’da Türk Devri Çini ve Seramik Sanatı, Kültür ve Turizm Bakanlığı, İstanbul, s. 279-305.
 
پایگاه­های اینترنتی
URL‌1:‌https://www.lotsearch.net/lot/a-group-of-three-hexagonal-and-five-timurid-border-tiles-ir-25018469 & 49791818
URL2: https://www.si.edu/object/folio-shahnama-book-kings-firdawsi-died-1020-recto-bier-iskandar-alexander-great-verso-text%3Afsg_F1938.3
URL3: http://collections.vam.ac.uk/item/O179364/tile-unknown
URL 4‌: https://archnet.org/print/preview/mediacontents=136560&views=i
URL5:http://www.smb_digital.de/eMuseumPlus?service=direct/1/ResultDetailView/moduleContextFunctionBar.navigator.next&sp=10&sp=Scollection&sp=SfieldValue&sp=0&sp=6&sp=3&sp=SdetailView&sp=350&sp=Sdetail&sp=0&sp=F&sp=351
 
 
نگارینه هنر اسلامی
دوره 12، شماره 29
شهریور 1404
صفحه 122-136

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 16 فروردین 1403
  • تاریخ بازنگری: 05 آبان 1403
  • تاریخ پذیرش: 10 آذر 1403

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار