چیدمان کاخ‌های ایرانی در شیوه معماری آذری: مطالعه تطبیقی اثاثیه و عناصر معماری داخلی و نگاره‌های سده‌های 7 ه. ق تا 11 ه. ق (13 م. تا 17 م.) *

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش‌آموخته کارشناسی ارشد معماری داخلی، گروه معماری، دانشگاه آزاد اسلامی، همدان، ایران

2 استادیار گروه معماری، واحد همدان، دانشگاه آزاد اسلامی، همدان، ایران.

3 استادیار، گروه باستان‌شناسی، واحد همدان، دانشگاه آزاد اسلامی، همدان، ایران.

10.22077/nia.2023.5449.1625

چکیده

آثار اندکی از کاخ‌های سبک آذری (از دوران ایلخانی تا انتقال پایتخت به اصفهان در دوره صفویه 7 ه. ق تا 10 هـ ق /13 م. تا 17 م.) بجای ‌مانده است. عناصر معماری داخلی آن‌ها با گذشت زمان و به دلیل عوامل فرسایشی از بین رفته و الگوی چیدمان اسباب و اثاثیه در آن‌ها دچار دگرگونی شده است. ازاین‌رو بیشتر پژوهشگران تاریخ معماری ایران به بررسی معماری کاخ‌های ایران پس از این دوره پرداخته‌اند و توجه چندانی به بررسی معماری داخلی مربوط به بناهای سبک آذری نکرده‌اند. این در حالی است که هنر نگارگری ایرانی در دوره ایلخانی تا اوایل صفویه (هم‌زمان با سبک آذری در معماری) در اوج شکوفایی خود بوده و نگاره‌های زیادی از این دوران بجا مانده است. در بسیاری از این نگاره‎ها ریزه‌کاری‌های فضاهای داخلی کاخ‌‎ها بازنمایی شده‌اند. با توجه به این‌که کاخ‌ها و اثاثیه‌ی باقی‌مانده از این دوران انگشت ‌شمارند، به‌سختی می‌توان اعتبار بازنمایی‌های معماری کاخ‌‌ها در نگاره‌ها را سنجید. ازاین‌رو با مقایسه بناها و آثار معماری باز‌مانده از دوره‌های بعد (سبک اصفهانی) می‌توان همانندی‌های بسیاری میان عناصر فضایی بازنمایی شده در نگاره‌ها و بناهای معماری پس از سبک آذری یافت که این امر نشان‌دهنده پیوند میان حوزه‌های گوناگون هنری در مکاتب گوناگون است. این پژوهش با هدف شناخت ویژگی‌های معماری داخلی کاخ‌های ایران است. پرسش‌های اصلی این نوشتار چیستی ویژگی‌های اصلی چیدمان عناصر معماری داخلی کاخ‌های سبک آذری بر پایه نگاره‎های ایرانی همچون شواهد تاریخی است؟ این پژوهش با رویکرد کیفی و روش پژوهش تطبیقی و تاریخی به بررسی اسناد تاریخی و واکاوی اصول چیدمان اثاثیه در فضاهای داخلی می‌پردازد. تلاش دارد با بررسی شیوه چیدمان اثاثیه و عناصر معماری داخلی ایران در بازنمایی نگاره‌های باز‌مانده از دوران ایلخانی تا اوایل صفویه و هم سنجی آن‌ها با اسباب و اثاثیه و آثار اندک معماری بجای مانده از این دوره به ویژگی‌های چیدمان فضاهای داخلی کاخ‌های این دوره دست یابد. بررسی‌ها نشان داد سه دسته از عناصر معماری داخلی ثابت، نیمه ثابت و متحرک را می‌توان از هم بازشناخت. چیدمان و معماری داخلی کاخ‌ها پیوند تنگاتنگی بین سلسله‌مراتب اجتماعی و معماری داخلی و چیدمان اثاثیه را نشان می‌دهد. این سلسله‌مراتب از طریق محورهای عمودی (بالا و پایین) و افقی (مرکز و دو طرف)، مکان ویژه، کف و اثاثیه اختصاصی و یا جمعی ارزش پیدا می‌کند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The layout of residential space in the style of Azeri architecture: A comparative study of residential interior spaces and drawings of the (7th – 10th Ah /13th- 16th/ AD) *

نویسندگان [English]

  • Arezoo Tavakoli Ariyan 1
  • Manouchehr Foroutan 2
  • Reza Nazari Arshad 3
1 Master of Interior Architecture, Department of Architecture, Hamedan Branch, Islamic Azad University, Hamedan, Iran.
2 Assistant Professor, Department of Architecture, Hamedan Branch, Islamic Azad University, Hamedan, Iran.
3 Assistant Professor, Department of Archaeology, Hamadan Branch, Islamic Azad University, Hamadan, Iran. Hamedan, Iran
چکیده [English]

 
The Azeri-style residential architecture of buildings has largely disappeared, their interior architectural elements have been lost, or their arrangement patterns have changed according to the tastes of space users. A significant emphasis has been placed on research conducted on the history of Islamic art and architecture on the architecture of Iran during the recent era and its architectural details. Iranian art flourished during the patriarchal period and has produced numerous paintings from this period. Many of these paintings depict details of interiors; given that the surviving buildings from this period are few, historical evidence is needed. There is no validation of drawings and study of the history of Iranian architecture in that period. By comparing the architectural buildings left from later periods, one can find many similarities between the spatial elements displayed in the paintings and architectural buildings after the Azeri style, which shows the connection between different fields of art in different schools. This study aims to study the furniture and elements of Iranian interior architecture in the surviving paintings from the patriarchal period to the early Safavid period. The purpose is to present the arrangements of Iranian interior spaces during that period. The studies were conducted to answer these questions: What are the standard features between Iranian architecture in the Azeri era and surviving paintings from that period? How were the architectural buildings displayed in the paintings? This research examines and analyzes historical documents with the method of historical research. Based on historical documents such as surviving paintings from the patriarchal to early Safavid period and other contemporary painting styles with that period and comparing them with surviving buildings from that period and later periods, the data needed to study the types of interior architectural elements and layout patterns of spaces. The interior of residential houses was obtained during the Azeri period

کلیدواژه‌ها [English]

  • History of Iranian interior architecture
  • interior decorations
  • Spatial Layout
  • Iranian Painting (Persian painting)
  • Tabriz and Herat Schools
  • اردلان، نادر و لاله بختیار. (1380). حس وحدت: سنت عرفانی در معماری ایرانی. ترجمه حمید شاهرخ. اصفهان: خاک.
  • آژند، یعقوب. (1394). مکتب نگارگری تبریز و قزوین- مشهد، تهران: فرهنگستان هنر.
  • اصفهانیان، داود و علیرضا خزائلی. (1381). شهرهای تازه بنیاد در دوره ایلخانی. نامه انجمن، )6 : )70-60.
  • امامی میبدی، داود. (1401). «سیر تحول حیاط در خانه‌های یزد از دورۀ آل‌مظفر تا صفوی»، مطالعات معماری ایرانی، شماره 21، 225-247.
  • اوکین، برنارد. (1386). معماری تیموری در خراسان، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
  • باربارو، جوزافا و دیگران. (1349). سفرنامه‌های ونیزیان در ایران (شش سفرنامه). ترجمه منوچهر امیری. تهران: خوارزمی.
  • بانی مسعود، امیر. (1384). «باغ صاحب آباد تبریز». باغ نظر، 2(4)، 12-3.
  • بلر، شیلا، بلوم، جاناتان. (1382). هنر و معماری اسلامی (1800-1250). ترجمه یعقوب آژند، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت).
  • پیرنیا، محمد کریم. (1370). معماری اسلامی ایران. تدوین غلامحسین معماریان، تهران: دانشگاه علم و صنعت.
  • پیرنیا، محمد کریم. (1389). سبک‌شناسی معماری اسلامی. تدوین غلامحسین معماریان، تهران: سروش دانش.
  • تجویدی،‌ اکبر. (1386). نگاهی به تاریخ نقاشی ایران. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
  • حسینی‌‌راد، عبدالمجید. (1384). شاهکارهای نگارگری ایرانی. تهران: موسسه هنرهای تجسمی.
  • حمزوی، یاسر.(1392). «مطالعه و بررسی هنرهای تزئینی بقعه سید رکن‌الدین یزد». بازیابی از https://rasekhoon.net/article

-  حیدرخانی، مریم. (1394). «نقاشی ایرانی در مقام منبع تاریخ معماری ایران». مطالعات معماری ایران، 4(7)، 163-151.

-  حناچی، پیروز، و نژادابراهیمی سردرود، احد. (1385). «بازخوانی میدان صاحب آباد از روی تصاویر شاردن و مطراقچی بر اساس متون تاریخی (از شکل گیری تا دوره صفویه)». هنرهای زیبا، -(25)، 35-44.

  • خادم‌زاده، محمدحسن. (1387). معماری دوره آل مظفر یزد. تهران: نشر همپا، با مشارکت سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان یزد.
  • جانی پور، بهروز، محمدی، نیلوفر و رضائی میر قائد، گلشن. (1399). «همگرایی معماری ایرانی با هنر نگارگری»،باغ نظر، 17 (90)، 81-92، http://www.bagh-sj.com/article_118424.html.

-  روزبهان خنجی اصفهانی، فضل الله. (1382). تاریخ عالم آرای امینی. تصحیح  محمد اکبر عشیق، تهران: میراث مکتوب.

-  زارعی، محمد ابراهیم، میر دهقان اشکذری، سید فضل الله، خادم‌زاده، محمد‌محسن. (1395). «تزیینات معماری مسکونی دوره آل مظفر در منطقه یزد و جایگاه آن‌ها در خانه‌های این دوره»، مطالعات معماری ایران، شماره 9، 122-101، https://jias.kashanu.ac.ir/article_111761.html.

-  سرابی، مینا و بلیلان اصل، لیدا (1401). «خوانش ساختار فضایی ارسن صاحب‌آباد تبریز از نگارۀ «بزم شبانه در کاخ»»، هنر و تمدن شرق، شماره 10 (38)، 66-55. http://www.jaco-sj.com/article_163850.html?lang=fa

-  شکرپور، شهریار، طاووسی، محمود، و قوچانی، عبدالله. (1392). بازتاب رهیافت های فرهنگی و اجتماعی عصر ایلخانی بر کاشی های زرین فام تخت سلیمان. نامه هنرهای تجسمی و کاربردی، 6(11)، 53-66. SID. https://sid.ir/paper/488292/fa

  • صالحی کیا، مریم، شاطری، میترا، و احمدی، عباسعلی. (1398). «مطالعه تطبیقی کتیبه‌های کاشی‌کاری نگاره‌های شاهنامه بایسنقری با بناهای قلمرو شرقی تیموریان». مطالعات تطبیقی هنر، 9(17 )، 43-58. https://sid.ir/paper/205475/fa.
  • صالحی کیا، مریم، و شاطری، میترا. (1398). «نمود تزیینات معماری تیموری در نگاره های شاهنامه بایسنغری». نگره، 14(50)، 39-57. https://sid.ir/paper/142990/fa
  • حجت، عیسی، بلالی اسکویی، آزیتا، و یزدانی، ثنا. (1399). «بازآفرینی ساختار مجموعه صاحب آباد تبریز بر پایه مستندات تاریخی». مطالعات معماری ایران، 9(17 )، 5-33. https://sid.ir/paper/386370/fa
  • فاتحی، مجتبی. (1391)، خانه تاریخی طباطبایی‌ها، همدان: همگام با هستی
  • فروتن، منوچهر. (1384). «درک نگارگران ایرانی از ساختار فضای معماری ایران»، خیال، شماره 13، 83-70.
  • فروتن، منوچهر. (1388الف). «چگونگی فهم فضای معماری ایران از نگاره‌های ایرانی»، رساله دکتری معماری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تهران.
  • فروتن، منوچهر. (1388ب). تحلیلی از فضاهای شهری از تبریز ایلخانی تا اصفهان صفوی (بررسی زمینه های اجتماعی, اقتصادی, سیاسی و فرهنگی). هویت شهر، 3(4)، 95-106. https://sid.ir/paper/154688/fa.
  • فروتن، منوچهر. (1389). «زبان معمارانه نگاره‌های ایرانی (بررسی ویژگی‌های نگاره‌های ایرانی به‌عنوان اسناد تاریخی معماری اسلامی ایران)»، هویت شهر، شماره 6، 131-142. https://hoviatshahr.srbiau.ac.ir/article_1129.html

-  کاظمی، مهروش، شعاریان ستاری، ویدا، و صدیق اکبری، سحر. (1391). «مفهوم و جایگاه «فضا» در سه نگاره از نگاره‌های استاد کمال‌الدین بهزاد». جلوه هنر، 4(2)، 43-52.https://jjhjor.alzahra.ac.ir/article_30.html.

-  کاظم پور، و بازیابی تزئینات معماری دوره تیموریان در نگارههای کمالالدین بهزاد

-  کلاویخو، روی گونسالس. (1383). سفرنامه کلاویخو، ترجمه مسعود رجب نیا، چاپ پنجم (چاپ نخست 1377)، تهران: مرکز انتشارات علمی و فرهنگی.

-  کلایس, ولفرام. 1379. «کاخ‌ها». در معماری ایران (دوره اسلامی)، توسط محمد یوسف کیانی، با ترجمه علیرضا مهینی. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی (سمت).

  • کنبای، شیلا. (1387). نگارگری ایرانی. ترجمۀ مهناز شایسته‌فر. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
  • گرابار، الگ و دیگران. (1389). معماری اسلامی. ترجمه اکرم قیطاسی، تهران: سوره مهر.
  • گلمبک، لیزا و ویلبر، دونالد، ن. (1374). معماری تیموری در ایران و توران، ترجمه کرامت الله افسر و محمد یوسف کیانی، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
  • مرکز پژوهش‌های‎ ایرانی ‎اسلامی. (1395). مکتب نگارگری جلایری، (بازیابی در 04 مهر، 1400)، مرکز پژوهش‌های ایرانی اسلامیcgie.org.ir.
  • موسوی، سیده مطهره، پورمند، حسینعلی و کریمی فرد، لیلا. (1397). «مبلمان ایرانی در دوره اسلامی: از سلجوقیان تا زندیان».تاریخ و تمدن اسلامی، 14(شماره 1)، 177-155. https://jhcin.srbiau.ac.ir/article_12895.html
  • ولایتی، رحیم، رضوان، همایون، و ابراهیمی، قادر. (1396). «معماری ایلخانی در بستره دو شهر تاریخی اسلامی اوجان و سلطانیه». باغ نظر، 14(55 )، 28-17. https://sid.ir/paper/514472/fa
  • ویلبر، دونالد، ن. (1365). معماری اسلامی ایران در دوره ایلخانان، ترجمه عبدالله فریار، (چاپ دوم، چاپ نخست 1346)، تهران: علمی و فرهنگی.
  • ویکی پدیای فارسی، کاخ شروان شاهان، https://fa.wikipedia.org/wiki/%DA%A9%D8%A7%D8%AE_%D8%B4%D8%B1%D9%88%D8%A7%D9%86%E2%80%8C%D8%B4%D8%A7%D9%87%D8%A7%D9%86#cite_note-16
  • هیلنبراند، رابرت (1377)، معماری اسلامی: فرم، عملکرد و معنی. ترجمه ایرج اعتصام، تهران: شرکت پردازش و برنامه ریزی شهری.
  • Acioğlu,Yusuf. (2014). Kubad Abad sarayi alçi buluntulari. Sanat Tarihi Dergisi, 2, 1-11, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/152419.
  • Behier, Valerie. (2015). (accessed may 05,2022). "Konya an open-air museum of Islamic art and architecture", Islamic arts magazine, Jun 08, 2015, http://islamicartsmagazine.com/magazine/view/konya_an_open-air_museum_of_islamic_art_and_architecture/
  • Blair, Sheila. (1993). "The Ilkhanid Palace". In ARS Orientalis, Vol. 23. Gülru Necipoglu, ed. Ann Arbour: Department of History, University of Michigan, 238-247.
  • (2012). "A silver fligree rosewater". (accessed agust 18, 2021), from christies: https://www.christies.com.
  • Dönmez, E. Emine Naza. (2021). "Topkapı Sarayı Bağdat Köşkü Çinileri". Art-Sanat Dergisi, (15), 203-227.
  • Golestanpalace, (2019). "Golestanpalace" )accessed agust 09,2019). from Golestanpalace: hhttp://www.golestanpalace.ir.
  • Hermitage museum. (2017). (accessed may 05, 2020). from Hermitage museum: http://www.hermitagemuseum.org
  • Images online, 2015. (accessed may 05,2020) images online. https://imagesonline.bl.uk.
  • Iran cultura, (2021). Karim Khan Citadel.) accessed july 14, 2021). from irancultura: https://www.irancultura.it.
  • Ireland, Jeannie. (2018). History of interior design, Fairchild Books.
  • Kenbay, Sheila. (2017). Iranian painting. Translated by Mahnaz Shaiste Far. Tehran: Ministry of Culture and Islamic Guidance.
  • Met museum. (2000). (accessed agust 18, 2021). from Met museum: metmuseum.org.
  • Musavi, Ali. (2021). "Takht-e Sōleymān, Atūr Gūshnasp, Shiz, Ganzak, Saturiq, Suqurluq", Archeological Gazetteer of Iran, UCLA, Pourdavoud Center for Study of the Iranian World, https://irangazetteer.humspace.ucla.edu/catalogue/takht-e-soleyman.
  • Necipoglu, Gulru and Roxburgh, David. (2019) “Timurid Cities in Iran and Central Asia.” Lesson 12/22 presentation developed for the Aga Khan Trust for Culture Education Programme, https://www.archnet.org/publications/13238.
  • Redford, Scott. (2015). "Anatolian Seljuk Palaces and Gardens". Michael Featherstone, Jean-Michel Spieser, Gülru Tanman, The Emperor’s House: Palaces from Augustus to the Age of Absolutism, Walter de Gruyter, 231-242.
  • University of Michigan State, (2015), (accessed februery 22, 2022). From David Baysunghur’s Model Books: Making Manuscripts in Early Fifteenth-Century Heart, Michigan State: https://events.umich.edu.
  • Von stuart, Carywelchim. Presfel -ve, lag, Munchen. (1976). Dasbvchderkonige (dos schaname des schah tahmasp) der deustchen ausgabe.