"سبک‌شناسی تذهیب سرلوح‌های کتب چاپ سنگی دورۀ قاجار، بر اساس دویست مجلد دارای سرلوح محفوظ در سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران"

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکترا رشته تاریخ تطبیقی و تحلیلی هنرهای اسلامی ، گروه پژوهش هنر،دانشکده هنر، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران

2 علی اصغر میرزایی مهر، استادیار و عضو هیات علمی دانشکده هنر و معماری دانشگاه علم و فرهنگ، تهران، ایران

10.22077/nia.2022.5317.1609

چکیده

تذهیب به عنوان یکی از آرایه‌های تزیینی در سنت کتاب آرایی، هنری با قدمت بسیار در تمدن اسلامی است و در اغلب نسخه‌های نفیس و هنری بخش مهمی از تذهیب‌ها به سرلوح‌ها اختصاص داده شده‌اند. روند سرلوح سازی علاوه بر نسخ خطی، پس از ورود صنعت چاپ سنگی به ایران، در کتب چاپی هم ادامه یافت. هرچند که سرلوح‌ها در کتب چاپ سنگی در سبک‌ها و شیوه‌های مختلفی اجرا شده‌اند ولیکن مطالعه‌ای تخصصی در این زمینه تا کنون انجام نشده است. لذا هدف مطالعۀ پیش‌رو، شناسایی و معرفی سبک‌های مختلف سرلوح‌های کتب چاپ سنگی و ارائۀ آنها در قالب گروه‌هایی مستقل است. سوالات پاسخ داده شده در این مقاله عبات‌اند از: انواع سبک‌های بکار رفته در سرلوح‌های کتب چاپ سنگی کدامند؟ و کدام سبک‌ها سنتی و کدام یک جدید و نو ظهور هستند؟

مقالۀ پیش‌رو از نوع توسعه‌ای بوده و به روش توصیفی- تحلیلی انجام شده‌ و اطلاعات لازم برگرفته از منابع کتابخانه‌ای است و بر این اساس ابتدا سرلوح‌ها شناسایی شده بر اساس اینکه دارای ساختاری سنتی هستند و یا جدید، به دو گروه تقسیم شدند و سپس برای هریک از گروه‌ها زیر مجموعه‌هایی شناسایی شد: سرلوح‌های سنتی: کتیبه‌ای، تاجی، مستطیل- مربعی و نقش و نیم نقش. سرلوح‌های جدید: 1- خط محور (خوشنویسی‌گونه) 2- نقش محور (تصویرسازی شده و نمادین). همچنین با توجه به اینکه تعداد قابل توجهی از نمونه‌های شناسایی شده در کشور هند به چاپ رسیده‌اند لذا می‌توان گفت که سبک‌هایی همچون، کتیبه‌ای، تاجی، مستطیل- مربعی و تصویرسازی هم در کتب چاپ ایران و هم هند همزمان بکار رفته‌اند و این درحالی است که سبک خوشنویسی‌گونه و سبک نمادین را می‌توان مختص کتب ایران و سبکِ نقش و نیم‌نقش را مختص کتب هند دانست.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Stylistics of the frontispieces of lithographic books of the Qajar period, based on two hundred books with the frontispiece preserved in the National Library and Archives of I.R. IRAN

نویسندگان [English]

  • ELHAM AKBARI 1
  • Ali Asghar Mirzaei Mehr 2
1 ALZAHRA UNIVERSITY, TEHRAN, IRAN
2 Faculty member, Art and Architecture Faculty, University of Science & Culture, Tehran, Iran
چکیده [English]

Abstract: An important part of the Illumination is dedicated to the frontispieces. After the arrival of the lithography industry in Iran, the process of designing the frontispieces, in addition to manuscripts, continued in lithographic books. The purpose of this study is to identify and introduce different styles of lithographic book frontispieces and present them in separate groups. This article has been done by descriptive and analytical method, and data for this article is collected from archival documents and library resources. Conclusion: In the first step, the frontispieces were identified based on whether the frontispieces have a traditional structure or are new and emerging, the frontispieces were divided into two groups, traditional and new, and then traditional frontispieces were divided into four distinct styles based on the general form of the frontispiece: 1- Inscription. 2- Crown .3- Rectangular-square. 4- pattern and half-pattern (naghsh va nim- naghsh). The new frontispieces were initially divided into two groups based on whether they had more embellishments or text. Typographic frontispieces were placed in the group of text-based, and the second group was divided into symbolic and illustrations frontispieces based on whether the motifs used in them are symbolic or not (non-symbolic motifs). Studies have shown that a significant number of lithographic books in that period were printed in printing houses in India, and therefore attention to the place of printing of books showed that styles such as inscription, crown shape (Taji), rectangular-square, and illustration, simultaneously in books printed in Iran and India have been used, While typographic style and symbolic style can be considered for books published in Iran and the pattern and half-pattern can be considered for Indian books.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Qajar period
  • Lithography
  • Frontispiece
  • Illumination
  • National Library of Iran
انوار سهیلی (ش W.599، گالری والترز): https://manuscripts.thewalters.org/viewer.php?id=W.599#page/394/mode/2up
جُنگ اسکندر سلطان (شمارۀAdd ms  27261، کتابخانه بریتانیا): https://www.bl.uk/manuscripts/FullDisplay.aspx?ref=Add_MS_27261
خمسه (شمارۀ w 607، گالری والترز): https://manuscripts.thewalters.org/viewer.php?id=W.607#page/630/mode/2up
خمسه (شمارۀ w 610، گالری والترز): https://manuscripts.thewalters.org/viewer.php?id=W.610#page/752/mode/2up
خمسه نظامی (شمارۀ 1120689، ملی): https://dl.nlai.ir/UI/0c2ed069-7e1b-4d5f-b3d3-86956c52f7a9/LRRView.aspx?History=true
خمسه نظامی (شمارۀ 1126668، ملی): https://dl.nlai.ir/UI/8167b261-402b-4173-bed3-db6638f97fb9/LRRView.aspx?History=true
دیوان شعر فتحعلیشاه قاجار (شمارۀ IO Islamic 3558 ، بریتانیا): http://www.bl.uk/manuscripts/FullDisplay.aspx?ref=IO_Islamic_3558
شاهنامه (شمارۀ Supplément Persan 490، فرانسه): https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b84229967.r=Suppl%C3%A9ment%20Persan%20490?rk=128756;0
کلیات خواجو کرمانی (شماره 5980، کتابخانه ملک): مراجعه حضوری
کلیات سعدی (شماره 2570، کتابخانه مجلس): https://dlib.ical.ir/faces/search/fulltext/fulltextFullView.jspx?_afPfm=schew0l9z
مجموعه اشعار (شماره 14170، کتابخانه مجلس): مراجعه حضوری
مجموعۀ رشیدیه (شمارۀ Arabe 2324، کتابخانه ملی فرانسه): https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b52510223k.r=Arabe%202324?rk=21459;2
منابع چاپ سنگی
** تمامی منابع این بخش در سایت کتابخانه ملی (https://www.nlai.ir/digital-collection) و از طریق وارد کردن شمارۀ کتاب، قابل مشاهده می‌باشند.
اجمل­التواریخ (شماره 1054639، ملی، 1283ق.)
اخلاق جلالی (شماره 776117، ملی، 1283ق، مطبع منشی)
ارشادالعلوم (شماره 1712961، ملی، 1276ق، بمبئی)
انیس­الاعلام (شماره 1723231، ملی، 1315ق.)
انیس­الامر (شماره 1101757، ملی، 1278ق.)
انیس­التجار (شماره 1146406، ملی، 1317ق.)
انیس­العهد و مونس­اللحد (شماره 2421758، ملی، 1315ق.)
انیس­الموحدین (شماره 1215247، ملی، 1324ق.)
آثار عجم (شماره 1517452، ملی، 1354ق، بمبئی)
آیات­الولایه (شماره 2385235، ملی، 1342ق.)
برهان قاطع (شماره 1234938، ملی، 1278ق.)
البکاء (شماره 1877702، ملی، 1322، هند)
بهجه­المرضیه (شماره 2567402، ملی، 1271ق.)
پندنامه عطار (شماره 2644942، ملی، 1379ق، هند)
تاریخ حالات حاکم افغانستان (شماره 776410، ملی، 1321ق.)
تحفه­المومنین (شماره 777986، ملی، 1312ق.)
تذکره دولتشاه سمرقندی (شماره 1121037، ملی، 1305، بمبئی)
تعلیقه علی فرائدالاصول (شماره 1172717، ملی، 1332ق.)
تنبیه­الغافلین (شماره 1843483، ملی، 1843483، 1305ق.)
جامع­التمثیل (شماره 1100731، ملی، 1339ق، هند)
جنگ­نامه حسین کرد شبستری (شماره 779460، ملی، 1276ق.)
خزائن‌الاشعار (شماره 2477619، ملی، 1367ق.)
خمسه نظامی (شماره 1792500، ملی، 1265ق.)،
خمسه نظامی (شماره 1751282، ملی، مورخ ؟127ق.)
خمسه نظامی (شماره 2385188، ملی، 1287ق.)
درج درر (شماره 2258215، ملی، 1300ق.)
دره نجفی (شماره 3722630، ملی، 1333ق، هند)
دستور زبان (شماره 1550043، ملی، 1335)
دیوان حافظ (شماره 1094712، ملی، 1325)
دیوان عباسقلی­خان (شماره 1107473، ملی، بی‌تا)
دیوان قصائد صیفعلی­شاه (شماره 1117307، ملی، 1347ق.)
دیوان محو (شماره 3074443، ملی، 1332ق، مطبعه ابوالعلایی)
دیوان میرزا همدم شیرازی (شماره 1063387، ملی، 1302ق. دکن)
ذخیره­العباد فی یوم­المعاد (شماره 778019، ملی، 1327ق.)
رساله حضرت وافور (شماره 780181، ملی، 1315ق، هند)
رساله سپهسالار (شماره 1146852، ملی، 1319ق.)
رستم­نامه (شماره 779193، ملی، 1314ق.)
روضه­الشهدا (شماره 1123868، ملی، بی‌تا، هند).
برهان قاطع (شماره 1234938، ملی، 1278ق.)
زادالمعاد (شماره 2258316، ملی، بی‌تا)
زادالمعاد (شماره 1134359، ملی، 1280ق.)
شاهنامه (شماره 2400900، ملی، 1326ق.)
شاهنامه (شماره 2400955، ملی، 1326ق.)
شاهنامه (شماره 781455، ملی 1326ق.)
شرح­الوقایع (شماره 1195849، ملی، 1331ق، مطبع یوسفی)
شیرین و فرهاد وحشی (شماره 779390، ملی، 1276ق.)
صد پند (بی شماره، ملی، 1323ق.)
طوفان­البکاء (بدون شماره، ملی، 1330ق.)
عجایب­المخلوقات (شماره 2133459، ملی، 1283ق.)
عقائد­الشیعه (شماره 1977405، ملی، 1266ق.)
علم طبقات­الارض (شماره 781115، ملی، 1299ق.)
علماء­المعاصرین (شماره 2993893، ملی، 1366ق.)
غرائب­الحدیث (شماره 1765843، ملی، بی‌تا)
الف لیل (شماره 2660108، ملی، 1352ق.)
فرائد­الاصول (شماره 1792396، ملی، 1326ق.)
قابوس­نامه (شماره 1107034، ملی، 1319ق.)
قانون مشق پیاده نظام (شماره 779650، ملی، 1314ق.)
قانون نظام (شماره 779044، ملی، 1276ق.)
قلائدالدرر (شماره 3105079، ملی، 1327ق.)
قوانین­المحکه فی­الاصول (شماره 1274856، ملی، 1266ق.)
کاشف­الغطاء عن خفیات (شماره 775265، ملی، 1317ق.)
کلمات­الطریقه (شماره 1964319، ملی، 1316ق.)
کلیات سعدی (شماره 1713382، ملی، 1327ق.)
کلیات سعدی (شماره 1792402، ملی، 1314ق.)
گلزار صدیقی (شماره 1063537، ملی، بی‌تا)
گنجینه اسرار (شماره 779697، ملی، 1315ق.)
المتاجر (شماره 1233492، ملی، 1314ق.)
مثنوی معنوی (شماره 1146171، ملی، 1339ق.)
مثنوی معنوی (شماره 1227602، ملی، 1320ق.)
مجموعه (شماره 1780379، ملی، 1301ق، هند)
محبوب­القلوب (شماره 1062916، ملی، 1326ق، هند)
مرآت­العارفین (شماره 1521926، ملی، 1320-1319ق.)
مطالب رشیدی (شماره 1625405، ملی، 1333ق، لاهور)
مفتاح­الرزق (شماره 1084829، ملی، 1315ق، هند)
مقامات حمیدی (شماره 1705041، ملی، 1290ق.)
منتخبات حکیم سنایی (شماره 1682815، ملی، 1337ق.)
منتهی­الآمال (شماره 1522861، ملی، 1317ق.)
منطق‌الطیر (شماره 1118076، ملی، 1248؟یا 1268؟، بمبئی)
نافع­السالکین (شماره 1717019، ملی، 1289ق، مطبع مرتضوی)
نامه خسروان (شماره 1087206، ملی، 1308ق.)
نامه دانشوران (شماره 2688074، ملی، 1296ق.)
نزهت­الارواح (شماره 777660، ملی، 1332ق، هند)
هدیه احمدیه (شماره 1300141، ملی، 1313ق، مطبع انتظامی)
ینابیع­الحکمه (شماره 1784584، ملی، 1314ق.)