تزیینات آجرکاری در نمای بیرونی بناهای قاجار و پهلوی بیرجند

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشگاه هنر تهران، دانشکده هنرهای کاربردی

2 گروه صنایع دستی، دانشکده هنرهای کاربردی، دانشگاه هنر، شهر تهران، ایران.

10.22077/nia.2022.4758.1548

چکیده

آجر از مصالح مهم در زمود و آمود ایرانی بوده که در ادواری از تاریخ دوره اسلامی نمود قابل توجهی دارد. بعد از سلجوقی می‌توان ادوار قاجار و پهلوی را در زمینه آجرکاری برجسته دانست. هدف، مطالعه تزیینات آجرکاری در نمای بیرونی بناهای قاجار و پهلوی بیرجند و عوامل تاثیرگذار اجتماعی و فرهنگی بر آنست. از این رو تزئینات آجرکاری بناهای قاجار و پهلوی در بیرجند چیست و عوامل اجتماعی و فرهنگی تاثیرگذار بر آن کدام است؟ روش تحقیق، توصیفی-تحلیلی و شیوه گردآوری اطلاعات، کتابخانه‌ای و بویژه میدانی است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد فرم‌های آجری بناهای بیرجند شامل ستون‌نماها، قوس‌های در،پنجره و جداره و سنتوری‌هاست. همچنین نقوش آجرکاری زینت‌بخش حاشیه، متن جداره، عناصر منفرد و مشبک ابنیه هستند. نقوش با ترکیب‌‌های متنوع آجری مانند، چلیپا، خفته و رفته، جناغی،گلچین و انتزاعی در کنار یکدیگر نمایان شده‌اند. نیز تاثیر موقعیت سوق‌الجیشی بیرجند و همچنین نقش تجاری و محوری در دفاع از قلمرو سیستان و پاسداری از مرزهای شرقی در دوره قاجار، نیز حضور سیاحان و ماموران به دلیل دست‌اندازی انگلیسی‌ها بر هند و همجواری با ایران، تاسیس مدارس نوین و افتتاح سرکنسولگری انگلیس در بیرجند بر تزیینات آجری بارز است. فروش فرش منطقه در بازار های جهانی رونق اقتصادی، تولید سرمایه و آمد و شد تجار را در پی داشته که باعث ورود تزئینات اروپایی به معماری بیرجند شد اگرچه سویه تامل و نگاه بومی منطقه و سیاست‌های حاکم در بهره‌گیری از عناصر باستانی و هنر اسلامی در آجرکاری نیز قابل تامل است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Brickwork decorations on the exterior of Qajar and Pahlavi buildings in Birjand

نویسندگان [English]

  • alireza sheikhi 1
  • amirhossein Abbasi shokatabad 2
1 university of art. Applied art faculty
2 Faculty of Applied Arts, University of Art, Tehran, Iran.
چکیده [English]

 
Abstract
Brick is one of the most important building materials in Iranian architecture, with a notable appearance throughout the Islamic period. In the realm of brickwork, the Seljuk, Qajar, and Pahlavi periods are noteworthy. The scope of this paper is to recognize the external brickwork decorations of historic Qajar and Pahlavi buildings in Birjand, as well as the social and cultural aspects that influence them. So, the paper queries what are the brick decorations of Qajar and Pahlavi structures in Birjand, and which social and cultural events influenced them? The research method is descriptive-analytical and the method of data collection is library and especially field studies. Findings show that the brick forms of Birjand buildings include pilaster, door arches, windows and casing and pediment. Also decorative brick patterns include verge, casing text, single elements and tracery of monuments. Patterns with various brick compositions such as cross, asleep, herringbone, and abstract that they have appeared next to each other. It also made clear that there were influences of socio-political events on brick ornamentation of the monuments of this study which is noteworthy to be mentioned of Birjand’s strategic location, as well as its commercial and pivotal role in defending Sistan’s territory and guarding the eastern borders during the Qajar period, the presence of tourists and agents as a result of the British invasion of India and proximity to Iran, the establishment of new schools, and the opening of the British Consulate in Birjand. The sale of the region's carpets on global markets resulted in economic prosperity, capital production, and merchants, resulting in the incorporation of European ornamentation into Birjand’s architecture. Thus, the architectural ornamentations were not just the outcome of artistic visions, rather the social, political and economic contexts influenced greatly on architecture as a venue for artistic manifestation in late 19th and early 20th century of Iran.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Qajar and Pahlavi
  • Birjand
  • Brick work
اسدی قجرلو، سمیه. (1387). «بررسی تحول آجرکاری در دوران پهلوی اول و دوم». معماری و فرهنگ (دفتر پژوهش‌های فرهنگی)، شماره پیاپی31، 108ـ105.
بزرگ نیا، زهره. (1382). «معماری بیرجند». دو ماهنامه معمار، پیاپی 22، 76-68.
خسروی، رضا بررسی معماری خانه­های حکما و امرا در بافت سنتی بیرجند». اولین کنفرانس ملی فناوری های نوین در علوم مهندسی، 22-1.
سلطان­زاده، حسین. (1375). معماری کلاسیک. تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
صارمی نائینی، داوود و مسعودی، ذبیح الله. (1389). «مطالعه و بررسی خانه­های تاریخی بیرجند در دوره قاجار». همایش منطقه ای خانه ایرانی، 11-1.
عبدی­فر، نرگس. (1392). هنر و معماری در دوره قاجار. تهران: راشدین.
قاسم نژاد، مریم و زارعی، علی. (1395). «بررسی تزئینات سر در خانه های محله چهار درخت». چهارمین کنگره بین المللی عمران، معماری و توسعه شهری، 7-1.
کاویان، مجتبی. (1394). مستندسازی و تحلیل سیما و منظر شهر تاریخی بیرجند. بیرجند: چهاردرخت، چاپ اول.
گابریل، آلفونس. (1348). تحقیقات جغرافیایی راجع به ایران. مترجم: تحعلی. تهران:اساطیر، چاپ اول.
مک گرگور، سی. ‌ام. ( 1366). شرح سفری به ایالت خراسان و شمال غربی افغانستان. مترجم: مجید مهدی­زاده. مشهد: معاونت فرهنگی آستان قدس.
ناصح، محمدامین. (1395). دولت یار (تاریخ محلی بیرجند در آغاز سده معاصر). تهران: مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران.
هاشمی زرج آباد، حسن و تقوی، عابد و مسعودی، ذبیح الله. (1394).«درون گرایی و بازتاب اصل محرمیت در معماری ایرانی- اسلامی( نمونه پژوهش میدانی: خانه های تاریخی بیرجند)». مطالعات فرهنگی اجتماعی خراسان، شماره پیاپی 34، 146-123.
هاشمی زرج آباد، حسن و صادقی، سارا و زارعی، علی. (1395). «بررسی نوع اقلیم بر نوع معماری و تزئینات حسینیهی نواب بیرجند». پژوهش های باستان شناسی ایران، دوره6، شماره پیاپی11، 162-151.
وفایی­فرد، مهدی (1384). در جستجوی هویت شهری بیرجند. تهران: وزارت مسکن و شهرسازی.