مطالعه تطبیقی نقوش تزئینی هنر سیاه‌قلم در فلزکاری ارامنه تبریز و صابئین مندایی اهواز

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکترای تخصصی تاریخ تطبیقی و تحلیلی هنر اسلامی، دانشگاه شاهد، تهران.

2 استادیار گروه هنر اسلامی، دانشکده هنر، دانشگاه شاهد، تهران، ایران

چکیده

سیاه‌قلم یکی از شیوه‌های تزئینی فلزکاری و آلیاژی از فلزات نقره، مس، سرب و گوگرد می‌باشد و از آن برای ایجاد سایه‌روشن و جلوه بیشتر نقوش حکاکی‌شده بر روی سطح فلزات استفاده می‌شود. امروزه شهرهای تبریز در استان آذربایجان شرقی و اهواز در استان خوزستان از مراکز اصلی سیاه‌قلم می‌باشند و بیشتر هنرمندان ارامنه در تبریز و اقوام صابئی مندایی در اهواز از قدیم به این صنعت هنری می‌پردازند. در راستای اهمیت موضوع، هدف اصلی، بررسی تکنیک سیاه‌قلم بر روی حکاکی نقره تبریز و آثار صابئین مندایی اهواز و تطبیق نقوش تزئینی هنر دو قوم است و به بیان دیگر در این پژوهش، پژوهشگران به دنبال پاسخ به این سؤالات بوده‌اند که چه نقوشی در آثار سیاه‌قلم ارامنه ‌تبریز و صابئین مندایی اهواز به کار می‌رود؟ و چه وجوه اشتراک و افتراقی بین نقوش تزئینی آثار سیاه‌قلم دو قوم وجود دارد؟ بنابراین اطلاعات پژوهش به شیوه کتابخانه‌ای، اسنادی و میدانی با رویکرد توصیفی- تحلیلی- تطبیقی بررسی شده و نتایج پژوهش نشان می‌دهد در تزئینات آثار سیاه‌قلم ارامنه بیشتر از تزئینات گیاهی و هندسی و ترکیب‌بندی انتزاعی از گیاهان استفاده شده و بیشتر نقوش آثار صابئین مندایی شامل نقوش گیاهی، حیوانی، انسانی می‌باشد که به صورت صحنه‌هایی از مناظر و طبیعت و جغرافیای محیطی این قوم می‌باشند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

A comparative study of the decorative motifs of Niello art in the Tabriz Armenian metalwork and the Ahwaz Mandaean metalwork

نویسندگان [English]

  • sahar zekavat 1
  • Khashayar ghazizadeh 2
1 PhD student of Islamic Art; Comparative and analytical history of Islamic art, Faculty of Art, Shahed University, Tehran, Iran.
2 Assistant Professor of Islamic art, Art Faculty, Shahed University, Tehran, Iran
چکیده [English]

Niello is a decorative art technique on the engraving surface of metal and that usually use to create contrast and look good of engraving motifs on metal surface. Today, Tabriz and Ahvaz cities in the east Azerbaijan and Khuzestan provinces are considered as the main centers of Niello art. Also Most of the Tabriz Armenian and Mandaean tribes in Ahwaz have occupied this Artistic industry. Therefore, the main purpose is to introduce the Niello technique in the Tabriz and Ahwaz and the comparison of decorative motifs among two Native tribes art in the different geography. So the research questions are: 1- What are there the decorative motifs in the Tabriz Armenian and Ahwaz Mandaean Niello art? 2- What are the similarities and differences in the decorative motifs of Tabriz Armenian and Ahwaz Mandaean Niello art? So the library, documentary and field information are analyzed with descriptive-analytical-comparative approach. Results indicate that have been used more than herbal, herbaceous, geometric and abstract decorative motifs in the Tabriz Armenian Niello art and most of the decorative motifs on the Mandaean Niello art are herbal, animal, human motifs which are depicted as scenes from the landscapes, nature and geography of Mandaean life in Ahwaz.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Niello
  • metalwork
  • Tabriz Armenian
  • Ahwaz Mandaean nation
  • decorative Motifs
اسفندیار، محمودرضا و علی‌پور منزه، نفیسه، 1388- 1387، «نور در عهد جدید و قرآن مجید (با تأکید بر روایات و تفاسیر عرفانی)»، صحیفه‌ مبین، ش 46، 171- 144.
اسفندیاری، آپه‌نا، 1388، «چلیپا، رمز انسان کامل»، پژوهش در فرهنگ و هنر، دوره 1، ش 1، 19- 5.
الیاده، میرچا، 1376، رساله در تاریخ ادیان، ترجمه جلال ستاری، تهران، سروش.
اصغرزاده، یکتا و زاهدپور، نیلوفر، 1394، «مقایسه تکنیک و نقوش و تزکیبات شیمیایی رنگ‌های مینای نقاشی اصفهان و مینای صابئین اهواز»، ششمین کنفرانس بین‌المللی اقتصاد. مدیریت و علوم مهندسی، 19- 1.
افضل طوسی، عفت‌السادات و مانی، نسیم، 1392، «سنگاب‌های اصفهان، هنر قدسی شیعه»، باغ نظر، دوره 10، شماره 27، 60- 49. 
آیین‌نامه صنایع دستی- مینای سیاه صابئین، 1393، شماره 18092.
باقری، مهری، 1387، دین‌های ایران باستان، چاپ سوم، تهران، نشر قطره.
بایرام‌زاده، رضا و احمدی علیایی، سعید، 1395، «تداوم حضور نقش‌مایه‌ی هاله‌ی نور از دوران باستان تا هنرهای مسیحی و اسلامی»، نگارینه‌ هنر اسلامی، دوره‌ 3، ش 10، 69 59.
برنجی، سلیم، 1367، قوم از یاد رفته، تهران، دنیای کتاب.
پلندریت، هارولد. ج، ورنر، ا. ی. ا، 1391، حفاظت، نگهداری و مرمت آثار هنری و تاریخی، ترجمه رسول وطن‌دوست، تهران، دانشگاه هنر تهران.
پوپ، آرتور و اکرمن، فیلیس، 1387، سیری در هنر ایران از دوران پیش از تاریخ تا امروز، ترجمه‌ نجف ذریابندری و دیگران، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
توحیدی، فائق، 1386، مبانی هنرهای: فلزکاری، نگارگری، سفالگری، بافته‌ها و منسوجات، معماری، خط و کتابت، تهران، سمیرا.
جوادی، شهره و بستار، عفت، 1383، «عناصر منظر در هنر ساسانی»، باغ نظر، دوره‌ 1، ش 2، 24- 16.
حیدرآبادیان، شهرام، 1392، کتاب شکوه فلزکاری- منتخب آثار فلزکاری موزه ی رضا عباسی، تهران، سبحان نور.
حیدرآبادیان، شهرام، عباسی فرد، فرناز، 1388، هنر فلزکاری اسلامی، تهران، سبحان نور.
خزائیلی، محمدباقر، 1386، «وضعیت ارامنه ایران در عصر شاه عباس اول»، پژوهش‌نامه تاریخ، سال 3، ش 10، 19- 1.
درویش‌منش، کژال، 1395، «بررسی نقوش گیاهی مشترک در آثار منقوش حسنلو، زیویه، قلایچی، ربط 2 و ارتباط آن‌ها با هنر آشور»، هنرهای زیبا- هنرهای تجسمی، دوره 21، ش 2، 26- 15.
دوامی، تقی و انعامی، فرزانه، 1395، مرصع‌کاری؛ هنری فراموش‌شده، نخستین همایش بین‌المللی هنر و صناعات در فرهنگ و تمدن ایرانی- اسلامی با تأکید بر هنرهای روبه فراموشی.
ذاکرین، میترا، 1390، «بررسی نقش خورشید بر سفالینه‌های ایران»، هنرهای زیبا- هنرهای تجسمی، سال 3، ش 46، 23-33.
ذکاوت، سحر و شکرپور، شهریار، 1396، «بررسی تکنیک سیاه‌قلم و نقوش تزئینی نمونه آثار سیاه‌قلمِ حکاکیِ نقره‌ی تبریز»، نخستین همایش بین‌المللی مطالعات جهانی علوم انسانی با رویکرد فرهنگی- اجتماعی.
ذکاوت، سحر و قاضی‌زاده، خشایار، 1399، «مطالعه‌ تحلیلی هنر سیاه‌قلم در فلزکاری دوره‌ سلجوقی و کاربست آن در گسترش هنر اسلامی معاصر»، تاریخ علم، دوره 18، ش 1، 130- 97.
ذکاوت، سحر و نوری، سونیا، 1397، «بررسی تطبیقی تزئینات وابسته به معماری دو کلیسای سنت‌استپانوس و قره‌کلیسا با تزئینات معماری ایران باستان (بررسی نقش‌مایه‌های خورشید، سرو و نیلوفر)»، جلوه‌ی هنر، سال 10، شماره 2، 54- 45.
ذکاوت، سحر، 1394، طراحی و ساخت زیورآلات بر اساس شیوه‌ سیاه‌قلم در هنر حکاکی نقره‌ تبریز، پایان‌نامه‌ کارشناسی هنر اسلامی فلز، دانشکده‌ هنرهای اسلامی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز.
رئیس‌السادات، تهمینه و معزی، مریم، 1390، «آیین سوگواری در میان صابئیان (تلفیقی از اندیشه‌ها و آیین‌ها)»، معرفت ادیان، سال 3، ش1، 42- 25.
ژوله، تورج، 1381، پژوهشی در فرش ایران، تهران، یساولی.    
سلطانیان، ابوطالب، 1390، «کارکرد ابریشم و نقش بازرگانان ارمنی در اقتصاد و سیاست صفویان (از دوره شاه عباس یکم تا پایان حکومت صفویان)»، تاریخ تمدن اسلامی، سال 44، ش 2، 101- 79.
سلطانی‌نژاد، آرزو، فرهمند بروجنی، حمید و ژوله، تورج، 1393، «تجلی نمادها در قالی ارمنی‌باف ایران»، نگره، دوره‌ 9، ش 30، 47- 63.
سلگی، ابراهیم، 1391، بررسی انواع روش‌های ترصیع (فلزکوبی)در فلزکاری دوران اسلامی و کاربست آن در فلزکاری معاصر، پایان‌نامه‌ کارشناسی ارشد هنر اسلامی فلز، دانشکده‌ هنرهای اسلامی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز.
شاورانی، مسعود، 1391، «پژوهشی در فرقه صابئین»، حبل‌المتین، دوره اول، ش 3، 50- 24.
شکرپور، شهریار و ذکاوت، سحر، 1395، «هنر سیاه‌قلم روی نقره و راهکار‌های احیاء آن»، نخستین همایش بین‌المللی هنر و صناعات در فرهنگ و تمدن ایرانی- اسلامی با تأکید بر هنرهای رو به فراموشی.
عابددوست، حسین و کاظم‌پور، زیبا، 1395، «تحلیل ریشه‌ها و مفاهیم نقوش هندسی معماری دوره‌ی اسلامی در هنر کهن ایرانی»، نگارینه‌ هنر اسلامی، دوره‌ 3، ش 10، 58-41.
عربستانی، مهرداد، 1397، «صابئین مندائی: کیهان‌شناسی، سازه و منظر»، فصل‌نامه‌ هنر و تمدن شرق، سال 6، ش 19، 21- 16.  
فرجی بیرگانی، الهام و صلاحی مقدم، سهیلا، 1395، «بررسی واژگان مشترک زبان مندایی در زبان‌های فارسی، عربی، بختیاری و شوشتری»، گردهمایی انجمن زبان و ادبیات فارسی ایران، دانشگاه گیلان، دوره 11، 492- 464.
فرجی، گیتی و پشت‌دار، علی‌محمد، 1394، «اسطوره‌ها و افسانه‌های ارمنی و تأثیر آن در عقاید و ادبیات این قوم»، فصل‌نامه‌ اورمزد، ش 25، 53- 5.
قیم، بهادر، 1394، «جامعه ایرانی- اسلامی و اهل کتاب، مطالعه موردی مندائیان»، چهارمین کنفرانس الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت؛ پیشرفت ایران؛ گذشته، حال، آینده، 15- 1.
کاشانی، ابوالقاسم، 1353، عرایس الجواهر و نفایس الاطایب، به کوشش ایرج افشار، تهران، انجمن آثار ملی.
لوسی اسمیت، ادوارد، 1380، فرهنگ اصطلاحات هنری، ترجمه فرهاد گشایش، تهران، عفاف.   
مبینی، مهتاب و شافعی، آزاده، 1394، «نقش گیاهان اساطیری و مقدس در هنر ساسانی (با تأکید بر نقوش برجسته، فلزکاری و گچ‌بری)»، جلوه‌ هنر، دوره‌ 7، ش 2، 64- 45.
میثاقی، مریم و مرادمند، فرناز، 1381، «میناکاری صابئین»، کتاب ماه هنر، 126- 122.
نرسیسیانس، امیلیا، 1390، «جانشینی نمادها در گستره‌ی زمان: تبرک انگور در نزد ارامنه»، پژوهش‌های انسان‌شناسی ایران، سال 1، شماره 1، 133- 121.
هال، جیمز، 1389، فرهنگ نگاره‌ای نمادها در هنر شرق و غرب، ترجمه رقیه بهزادی، تهران، فرهنگ معاصر.  
هوشیار، مهران و زاهدی‌فر، سارا، 1386، «مینای صابئین، زیوری از جنس تاریخ»، آینه خیال، ش1، 79- 74.
یاحقی، محمدجعفر، 1375، فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی، چاپ دوم، تهران، سروش.
یاحقی، محمدجعفر، 1388، فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها، تهران، فرهنگ معاصر.