بررسی الگوهای ساختاری فرم/ نقش ترنج در منسوجات دوره صفوی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

دانشگاه هنر اصفهان

چکیده

عصر طلایی هنر- صنعت پارچه‌بافی در ایران را به جرات می‌توان قرون16 - 17م./ 10 - 11ه.ق. دانست. پارچه‌های بافته شده در این دوران به لحاظ زیبایی‌های بصری، ترکیب‌بندی، نقوش، رنگ و فن بافت مایه‌ی مباهات هنر این دوران بوده که با تنوع و گوناگونی بسیار به اجرا درآمده است. یکی از این ترکیب‌بندی‌های متنوع که به دفعات در ساختار پارچه‌های این عصر مشاهده می‌شود، کاربرد فرم/نقش ترنج گونه‌ای است که با نقوش گیاهی، جانوری و انسانی آراسته شده است. مطالعات انجام شده نشان از کاربرد فراوان این فرم/ نقش در منسوجات داشته است، که نشان می‌دهد ترنج یکی از نقوش پرکاربرد این دوران است. با توجه به توضیحات فوق؛ هدف اصلی این پژوهش بررسی الگوهای ساختاری نقش/فرم ترنج بر روی منسوجات صفوی است. در این راستا سوالی که مطرح است: در تزیین منسوجات دوره صفوی فرم/ نقش ترنج از چه تنوع ساختاری برخوردار است و جایگاه این فرم/ نقش در ترکیب‌بندی این پارچه‌ها چیست؟ برای یافتن پاسخ به این سوال 16 نمونه پارچه‌های موجود در کتب و موزه‌های هنری از دوره صفوی انتخاب و سپس ویژگی‌های ساختاری (ترکیب‌بندی‌، نقوش و...) آن‌ها بررسی شده است. روش تحقیق توصیفی- تحلیلی، بر مبنای هدف بنیادی و بر مبنای ماهیت تاریخی است. گردآوری مطالب به صورت کتابخانه‌ای و اینترنتی و تجزیه و تحلیل کیفی بوده است. نتایج این پژوهش حاکی از آن است که فرم/ نقش ترنج که به صورت تکرار شونده در منسوجات مشاهده می‌شود، گاه به صورت آشکار و گاه به صورت الگوی هندسی پنهان1، در اکثر پارچه‌های دوره‌ صفوی وجود دارد. این ساختار از نظام قرینگی تبعیت کرده و ترکیب بندی‌های منظم و جدیدی در متن اثر را نشان می‌دهد که عمدتاً طرح‌های واگیره‌ای (به صورت حمیل‌دار2وبدون حمیل)، به روش انتقالی و به صورت (1 )/4و (1 )/2 بوده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Investigating the Structural Patterns of Medallion Form/ Motif in Safavid Textiles

نویسندگان [English]

  • faezeh jannesari
  • bahareh Taghavi Nejad
ART UNIVERSITY OF ISFAHAN
چکیده [English]

The golden age of the textile art industry in Iran without a shadow of a doubt was the 10th and 11th centuries AH (16th-17th AD).Woven fabrics of this era were a remarkable combination of visual aesthetics, composition, motifs, colors and textures put together in a variable and versatile form.One of these beautiful compositions that is often seen in the fabric structure of this age is the use of medallion form/motif embellished with plant, animal and human motifs.Studies indicate that this form/motif has been used in textile in abundance confirming that medallion is one of themost widely used motifs of this period. According to the above-mentioned descriptions, the main purpose of this study is to investigate the structural patterns of the motifs/form of medallion on Safavid textiles In this regard, the question that arises is what is the structural diversity of the motif/form of medallion in decorating Safavid textiles and what is the position of this motif/form in the composition of these fabrics? To find the answer to this question, 16 fabric samples existing in books and art galleries of Safavid period are selected and then their structural features are analyzed. The research method is descriptive-analytical and is based on historical nature.The data is collected from librariesand the Internet and the analysis is qualitative.The results of the research show that medallion form/motif exists both explicitly and in disguise in most of the Safavid textiles.This structure adheres to the symmetry system and shows new and orderly combinations in the text of the work. The greatest use of this motif in the textiles has been transitional and in the form of 1/2 and 1/4.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Safavid Dynasty
  • textile
  • medallion
  • composition
  • form and motif
-آژند، یعقوب. (1385).  مکتب نگارگری اصفهان. چاپ سوم، تهران: فرهنگستان هنر.
-ابراهیمی ناغانی، حسین و جعفری دهکردی، ناهید. (1397). مطالعه‌ی طرح و الگوی پارچه‌های زربفت دوره صفوی (مطالعه‌ی موردی: طراحی نقش انسان). هنرهای صناعی ایران، (2)، 25-52.
-پژوهش در دانشگاه کمبریج. (1380). تاریخ ایران، دوره صفویان. چاپ اول، تهران: نشر جامی.
پوپ، آرتور. (1390). معماری ایران. ترجمه غلامحسین صدری افشار، چاپ نهم، تهران: دات.
-پوپ، آرتور. (1394). شاهکارهای هنر ایران. ترجمه پرویز ناتل خانلری، چاپ ششم، تهران: علمی و فرهنگی.
-توسلی، رضا. (1387). بررسی تطبیقی نقوش منسوجات صفوی و عثمانی. مطالعات هنر اسلامی، (8)، 87-106.
جعفری دهکردی، ناهید. (1395). مضامین‌ به‌ کار‌ رفته‌ در ‌پارچه‌های‌ زربفت‌ صفوی ‌منقش‌ به ‌اشکال ‌انسانی‌ با‌ تأکید ‌بر‌
عصر‌شاه‌عباس‌صفوی. نگارینه هنر اسلامی، (10)، 70-86.
حسین‌زاده قشلاقی، سارا و مونسی‌سرخه، مریم. (13995). بررسی وجوه اشتراک و افتراق پارچه‌های عصر صفوی و عثمانی. نگره، (41)، 95-111.
-خلیل­زاده­مقدم، مریم؛ صادق­پور، مریم و فیروزآباد، ابوالفضل. (1391). بررسی تطبیقی نقوش پارچه­های صفوی و گورکانی. نگره،(21)، 20-37.
-خواندمیر، امیر محمود. (1370). تاریخ شاه اسماعیل و شاه طهماسب صفوی (ذیل تاریخ حبیب السیر). تصحیح و تحشیه محمد علی جراحی، تهران: گستره.
-دهخدا، علی­اکبر. (1377). لغت­نامه دهخدا. جلدپنجم، چاپ دوازدهم، تهران: دانشگاه تهران.
-روح­فر، زهره. (1380). نگاهی بر پارچه­بافی دوران اسلامی. چاپ اول، تهران: سمت.
-روح‌فر، زهره. (1378). زری بافی در دوره صفوی. کتاب ماه هنر، شماره های 17 و 18.
-سیوری، راجر. (1374). ایران عصر صفوی. ترجمه کامبیز عزیزی، چاپ چهارم، تهران: مرکز.
- سیوری، راجر و دیگران. (1380). صفویان. ترجمه یعقوب آژند، چاپ اول، تهران: مولی.
صفاکیش، حمیدرضا و یزدانی، فروغ. (1396). هنر - صنعت پارچه‌بافی در دوره شاه عباس صفوی. مطالعات باستان‌شناسی، (1)، 151-165.
-طالب‌پور، فریده. (1397). پارچه‌بافی در عصر صفوی: از منظر تاریخی، سبک‌ها و کارکردها. مبانی نظری هنرهای تجسمی، (6). 123-134.
-فدایی، فرزانه. (1395). تحلیل هندسه پنهان در نقاشی ایرانی، مطالعه موردی نگاره ای از کمال الدین بهزاد. همایش بین المللی شرق شناسی، تاریخ و ادبیات پارسی، ارمنستان، دانشگاه دولتی ایروان ارمنستان با همکاری موسسه سفیران فرهنگی مبین.
-فروزان­تبار، حوریه. (1382). پارچه­های صفوی. هنر، (56)، 104-115.
- فریه، ر.دبلیو. (1374). هنرهای ایران. ترجمه پرویز مرزبان، چاپ اول، تهران: فرزان.
-کونل، ارنست. (1355). هنر اسلامی. ترجمه هوشنگ طاهری، چاپ اول، تهران: توس.
-موسوی­لر، اشرف­السادات؛ مسعودی­امین، زهرا و مروج، الهه. (1396). تبیین جایگاه نقش ترنج در هنر دوره صفوی با تاکید بر قالی، جلد قرآن و جلد شاهنامه­های دوره صفوی. جلوه هنر،سال نهم (2)، 107-118.
نامجو، عباس و فروزانی، سیدمهدی. (1392). مطالعه‌ی نمادشناسانه و تطبیقی عناصر نقوش منسوجات ساسانی و صفوی. هنر علم و فرهنگ، (1)، 21-42.
- هینتس، والتر. (1362). تشکیل دولت ملی در ایران (حکومت آق قوینلو و ظهور دولت صفوی). ترجمه کیکاووس جهانداری، چاپ سوم، تهران: خوارزمی.
-هدایتی، سوده و شایسته­فر، مهناز. (1389). تاثیر سبک نقاشان عهد صفوی بر طراحی پارچه­های این دوره. کتاب ماه هنر، (141)، 56-69.
URL 2: https://rch.ac.ir/article/Details/10845 (access date: 2020/03/02).