شاخص های مؤثر ایجاد حس خلوت و رازگونگی در مساجد (نمونه موردی مسجد جامع اصفهان)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناس ارشد رشته مهندسی معماری و عضو باشگاه پژوهشگران جوان و نخبگان، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد اصفهان(خوراسگان)،(نویسنده مسئول)

2 استادیار گروه معماری، دانشکده هنر معماری و شهرسازی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد نجف آباد، اصفهان

چکیده

حس خلوت در فضاهای عبادی جمعی؛ همچون پرستشگاهها، به عنوان یکی از مهمترین نیازهای روحانی یک عابد برای تمرکز روحی و نهایتا ارتباط مؤثر با پروردگار مطرح است. مساجد دوران اسلامی منطبق بر نگرش اسلامی همزمان به عنوان پایگاهی اجتماعی برای تعاملات افراد با یکدیگر و بستری مطلوب برای تأمل و تفکر و خلوت فردی افراد به منظور ارتباط با پروردگار مطرح بوده اند؛ ولی امروزه شاهد از دست رفتن زمینه های تمرکز حواس و نهایتا خلوت افراد در مساجد معاصر هستیم که این خود می تواند زمینه ساز تقلیل جایگاه مسجد به عبادتگاهی صرف برای معدودی از سالخوردگان باشد؛ عبادتگاه هایی که به شدت روح فردی و جمعی خود را از دست داده اند. در همین راستا هدف این پژوهش بیان اهمیت حس خلوت در مساجد و بررسی شاخصه ها و مؤلفه های محیطی تأثیرگذار در ایجاد این حس مبتنی بر نگرش اسلامی می باشد. اصلی ترین سؤالات این پژوهش را میشود به این صورت تبیین نمود: شاخصه های مؤثر در ایجاد حس خلوت و رازگونگی مساجد کدام اند؟ این شاخص ها چه تأثیری بر نظام فضایی، نور و رنگ، تزیینات و فرمها و کیفیات فضایی داشته اند؟ در این مقاله با بررسی مفهوم و اهمیت خلوت در بینش اجتماع گرای اسلامی و همچنین مراتب ادراک از منظر مکاتب فلسفه اسلامی، کیفیات سلبی، ایجابی و تلفیقی(سلبی و ایجابی) مؤثر بر این مفهوم معرفی شده است که در ادامه با روش توصیفی- تحلیلی و مصداق پژوهی به بررسی موضوع و کشف شاخصه ها در مسجد جامع اصفهان پرداخته شد. نتایج نشان می دهد شاخص هایی چون آشکارگی و پنهانی، خلأ(فضای تهی)، اصل تکرار و زوجیت پویایی و سکون، همه و همه می توانند با حضور در تزیینات، نظام فضایی، نور، رنگ و مصالح و کیفیات فضایی در جهت ایجاد و تقویت حس خلوت و رازگونگی مؤثر واقع گردند و به عنوان معیاری برای طراحی مساجد معاصر به منظور القای چنین مهمی در آنها به کار گرفته شوند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Effective Criteria to Create Sense of Privacy and Mystery in Mosques (Case Study: Jameh Mosque of Isfahan)

نویسندگان [English]

  • zahra seyrafianpour 1
  • mahkameh lavafi 2
1 Master of Architecture, Department of Architecture and Urban Planning ,Isfahan (Khorasgan) Branch, Islamic Azad University,Young Researchers Club, (Corresponding author)
2 Assistant Professor, Faculty of Architecture, Najafabad Branch, Islamic Azad University
چکیده [English]

The sense of privacy in public worship spaces, such as the temples, is one of the most important spiritual needs of a worshiper for spiritual concentration and finally effective communication with the God. The Islamic mosques, according the Islamic attitude, have been considered as a social center for interacting with each other and an ideal place for Individual privacy in order to communicate with the God, but todays in contemporary mosques, people have lost their concentration and privacy and it can be the reason for reducing the mosque’s position to only a place for elders, places that have severely lost their individual and collective spirit. In this regard, the purpose of this research is to demonstrate the importance of privacy in mosques and to examine the characteristics and environmental factors that affect the creation of this sense based on Islamic attitudes. The main questions of this research can be explained as follows: What are the effective factors in creating sense of privacy in the mosques? How these factors influence the formal and spatial qualities, light, color and decorations? we study the concept of privacy in Islamic attitude and levels of perception in the approach of Islamic schools and privative and requisite qualities affecting this concept which are followed by a descriptive-analytical method. The case study of the subject is the Jame mosque in Isfahan as a successful example. The results show that factors such as revealing and covertness, vacuity (empty space), repetition and dynamic and static characters can enhance the sense of privacy by attending to decorations, spatial system, lighting system, colors and materials and it can be recognized as criteria for designing contemporary mosques.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Privacy sense
  • mystery
  • Jameh mosque of Isfahan
  • social penetralia
• قرآن کریم. (1389). مترجم: ناصر مکارم شیرازی. قم: مدرسه امام علی ابن ابیطالب(ع). ## • آلتمن، ایروین. (1382). محیط و رفتار اجتماعی. مترجم: علی نمازیان. تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی. ## • ابن بابویه(شیخ صدوق)، محمد. (1367). ترجمه: لا یحضره الفقیه جلد .1. مترجم: محمدجواد غفاری. تهران:نشر صدوق. ##  اردلان، نادر؛ بختیار، لاله. (1392). حس وحدت: نقش سنت در معماری ایرانی. مترجم: ونداد جلیلی و احسان طایفه. تهران: علم معمار. ## • ارشد ریاحی، علی؛ واسعی، صفیه.(1390 ). « ارتباط مراتب وجود با مراتب ادراک از نظر ملاصدرا،» نشریه جستارهایی در فلسفه .9- کلام، شماره 86 ، ص 42.  ##  • بمانیان، محمدرضا؛ پورجعفر، محمدرضا؛ احمدی، فریال؛ صادقی، بازخوانی هویت و انگاره های قدسی در معماری. فصلنامه شیعه شناسی، شماره 30 . ص 37. مساجد شیع. ##  •· بمانیان، محمدرضا.سیلوایه، سونیا. (1390). بررسی نقش گنبد در شکل دهی به مرکزیت معماری مسجد»، مجله معماری و شهرسازی آرمان شهر، شماره 9، ص30-19. ## • پالاسما، یوهانی.(1393).چشمان پوست معماری و ادراکات حسی. ترجمه رامین مقدس. تهران:پرهام نقش. ## •پاینده، ابوالقاسم. (1377). نهج الفصاحه مجموعه کلمات قصار حضرت رسول. قم:دنیای دانش. ##  •تقوایی، ویدا.(1386). «نظام فضایی پنهان معماری ایرانی و ساختار آن»، نشریه هنرهای زیبا، شماره 30، ص52-43. ## • حاجی قاسمی، کامبیز. (1383). گنج نامه فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران(مساجد جامع). تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دانشکده معماری و شهرسازی. ## • حسینی طهرانی، حسین. (1345). رساله لب اللباب در سیر و سلوک اولی الالباب. مشهد: علامه طباطبائی. ## • دهخدا، علی اکبر. (1377). لغت نامه دهخدا. جلد هفتم. تهران: موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران. ##  • · دیبا، داراب. (1378). «الهام و برداشت از مفاهیم بنیادین معماری ایران»، مجله معماری و فرهنگ، شماره 1، ص 11-1. ## •· رازجویان، محمود.(1380).«به سوی محراب و تقرب به لحظات ملکوتی»، مجله صفه، شماره 32، ص131-118.  ##  • رضوی، نیلوفر. (1384). معماری مسجد موسیقی نور، هنر و.447- معماری مساجد. تهران: رسانش. ص 470.  ##  • رئیسی، محمد منان؛ نقره کار، عبدالحمید. کریم، مردمی. (1393). « درآمدی بر رمز و رمزپردازی در دوران اسلامی»، فصلنامه پژوهش های معماری اسلامی، شماره 2، ص94-79.  ##  • زرگر، اکبر؛ ندیمی، حمید. مختارشاهی، رافونه. (1386). راهنمای معماری مسجد. تهران: دید. ## •سالینگروس، نیکاس آنجلس. (1387). یک نظریه معماری. مترجم: سعید زری نمهر و زهیر متکی. تهران: مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری. ## • سبحانی فخر، قاسم. (1390) « ادراک حسی از منظر ابن سینا فصلنامه پژوهش های فلسفی کلامی، شماره ،» سهروردی و ملاصدرا.91- 50 ، ص 105 ## • سهروردی، شهاب الدین یحیی. ) 1396 (. مجموعه مصنفا . ت تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.  ##  • شعاع احمدی، آذر. (1384). تکرار نقش در مساجد و ارتباط آن .587- با عبادت، هنر و معماری مساجد، تهران:رسانش، ص 604.  ##  • شیرازی، صدرالدین. (1354). المبدا و المعاد. مترجم: سید جلال آشتیانی. تهران: انجمن شاهنشاهی فلسفه ایران. ## •طباطبایی، محمدحسین. (1375). تفسیر المیزان. جلد 1. مترجم:محمدباقر موسوی. قم: انتشارات دفتر اسلامی.  ##  •_______________  تفسیر المیزان. جلد 14 . مترجم: محمدباقر موسوی. قم: انتشارات دفتر اسلامی.  ##  •_______________ تفسیر المیزان. جلد 16 . مترجم: محمدباقر موسوی. قم: انتشارات دفتر اسلامی.  ## •_______________ . تفسیر المیزان. جلد 20 . مترجم:محمدباقر موسوی. قم: انتشارات دفتر اسلامی. ##  • طاهری، جعفر. «بازاندیشی مفهوم سکونت در معماری ».5- مجله مطالعات معماری ایران، شماره 4. ## • غزالی، محمدبن محمد. (1971). المقصد الاسنی فی شرح معانی اسماءالله الحسنی. بیروت: فضله شحاده.  ##  · • فعالی، محمدتقی.(1379).«ارزشمندی ادراکات حسی»، خردنامه صدرا، شماره 22، ص51-38.  • قرائتی، محسن. (1385). تفسیر نور .1 تهران: مرکز فرهنگی درس هایی از قرآن.  ##  •کربن، هنری. (1374). ارض ملکوت از ایران مزدایی تا ایران شیعی. مترجم: ضیاءالدین دهشیری. تهران: طهوری.  ##  • کربن، هنری؛ بورکهارت، تیتوس؛ کوماراسوامی، آناندا؛ شوان، فریتهوف. (1372). مجموعه مقالات مبانی هنر معنوی. تهران: حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی. ## • گرابار، اولگ. (1388). مسجد بزرگ اصفهان. مترجم: محمدعلی موسوی فریدنی. اصفهان:گیتی به کوشش سازمان نظام مهندسی ساختمان استان اصفهان. ## • گروتر، یورگ. (1388). زیبایی شناسی در معماری. مترجم: جهانشاه پاکزاد. تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.  ##  • گوهرین، سید صادق. (1376). شرح اصطلاحات تصوف. تهران: زوار.  ##  • گیلانی، عبدالرزاق. (1394). مصباح الشریعه امام صادق(ع). انتشارات پیام حق.  ##  • لاهیجی، محمد. (1371). مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز. انتشارات زوار.  ##  • مددپور، محمد. (1371). حکمت معنوی و ساحت هنر. تهران: حوزه هنری.  ##  • م.ع.ت. (1359). فرهنگ خیام عربی- فارسی. تهران: خیام.  ##  • معرفت، محمدهادی. (1375). دانشنامه جهان اسلام. جلد 1. قم: موسسه دائرة المعارف الفقه الاسلامی. ## • مکارم شیرازی، ناصر. (1382). تفسیر نمونه. جلد 17 . تهران: دارالکتب الاسلامیه.  ##  • ناری قمی، مسعود.(1389).«مطالعه ای معناشناختی در باب مفهوم درونگرایی در شهر اسلامی»، نشریه هنرهای زیبا، شماره 43، ص69-82.  ##  • نصر، حسین. (1387). هنر و معنویت اسلامی. مترجم: رحیم قاسمیان. تهران: انتشارات حکمت.  ##  •· نصیری، نگار. (1388).«مطالعه تطبیقی مفهوم خلوت در خانه درونگرای ایرانی و خانه برونگرای غربی»، نشریه هنرهای زیبا، شماره 39، ص46-37.  ##  • نقره کار، عبدالحمید. (1389). رساله نظریه پردازی نسبت فرهنگ اسلامی با زیبایی هنر و معماری. تهران: دانشگاه علم و صنعت ایران.  ##  • نوایی، کامبیز؛ حاجی قاسمی، کامبیز. (1390). خشت و خیال. تهران: سروش.  ##  • همایونی، نازگل. (1384). سکوت محلی برای بازشناسی طبیعت.
پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اصفهان(خوراسگان). ##  Burckhardt, titus.(1954), the spirit of Islamic art.jour- .nal of Islamic quartery,vol 1 ## The American Heritage College Dictionary. (2003), .New York: Mifflin company ##