مطالعه‌ی تطبیقی رابطه‌ی متن و تصویر در نگاره‌ی صحنه‌ی به دار آویختن ضحاک در شاهنامه‌ی بایسنقری، ابراهیم سلطان و طهماسبی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش‌آموخته کارشناسی ارشد دانشکده‌ی هنر دانشگاه شاهد تهران

2 گروه نقاشی، دانشکده هنر، دانشگاه شاهد، تهران، ایران.

چکیده

شاهنامه‌ی بایسنقری، ابراهیم‌سلطان و طهماسبی از مهم‌ترین نسخه‌های مصور شاهنامه‌ می باشند که هر یک با اصول کیفی هنری و ذوق زیباشناختی زمانه خلق شده است. یکی از صحنه‌های مشترک که در این سه نسخه مصور شده است، صحنه‌ی به دار آویختن ضحاک ماردوش است. این پژوهش با هدف تطبیق رابطه‌ی متن و تصویر و واکاوی وجوه افتراق و اشتراک نگاره‌ی به دار آویختن ضحاک در سه نسخه‌ی مصورشده به شیوه‌ی توصیفی- تحلیلی و با رویکرد تطبیقی در پی پاسخ به این سؤالات است. الف: نگارگران از چه روش‌ها و کیفیاتی برای وفاداری متن و تصویر در مصورسازی نگاره‌ی به دارآویختن ضحاک در سه شاهنامه بهره گرفته‌اند؟ ب: نگاره‌ی به دارآویختن ضحاک در سه نسخه‌ی بایسنقری، ابراهیم‌سلطان و طهماسبی دارای چه وجوه اشتراک و افتراقی است؟ داده‌های این پژوهش از طریق منابع کتابخانه‌ای و مشاهده‌ی آثار جمع‌آوری شده است. نتایج گویای آن است که، ثنویت‌انگاری ایرانیان باستان، بنیان نظری خلق نگاره‌هاست، اما نحوه‌ی انعکاس آن در نسخه‌ها متفاوت است. ساختار اثر، ویژگی عناصر به‌کاررفته و کیفیت‌های تصویری این نگاره در شاهنامه‌ی طهماسبی بر پایبندی بیشتر آن به متن اصلی دلالت دارد. از وجوه اشتراک سه نگاره، وفاداری بر اصول هنری زمانه و از وجوه افتراق بارز، به صحنه‌پردازی، ترکیب‌بندی و تعداد عناصر می توان اشاره کرد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

A Comparative Study of the Relationship between Text and Image in the Scene of Zahak's Hanging Illustration in the Baysonghory, Ibrahim Soltan and Shah Tahmasp's Shahnameh (The Book of Kings).

نویسندگان [English]

  • sahar zekavat 1
  • Seyed Reza Hoseini 2
1 Masters of Islamic Art; field of study: Calligraphy and Paintings, Faculty of Art, Shahed University, Tehran, Iran.
2 Faculty of art, Shahed University, Tehran, Iran.
چکیده [English]

The Baysonghory, Ibrahim Soltan and the Tahmasebi Shahnameh are among the most important illustrations of the Shahnameh, each of which is created with the principles of artistic quality and aesthetic taste of the time. Also, Serpent Zahhak's (King Zahhak with Snakes Protruding from His Shoulders) hanging scene was depicted in the three Shahnameh. This research answers these questions by comparing and reviewing the relationship between text and image in this Illustration and studying the similarities and differences using descriptive-analytical method with a comparative approach. A: What techniques have been used by painters for text and image loyalty in depicting Zahhak's hanging illustration? B: What are the similarities and differences between Zahhak's hanging illustrations in three versions of Baysonghory, Ibrahim Soltan and Shah Tahmasp Shahnameh? The data of this research have been collected through library resources and observation of works. The results indicate that the dualism of ancient Persians is the basis of the creation of images, but the way it appears in versions is different. The image qualities and the properties of the elements of the Tahmasebi Shahnameh illustration imply on an approximate loyalty to the original text. From the similarity of three illustrations, can be noted to loyalty to the principles of the arts of the time and from the clear differences of three illustrations can be noted to scenography, the composition and the number of elements.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Serpent Zahhak
  • Baysonghory's Shahnameh
  • Ibrahim Soltan Shahnameh
  • Shah Tahmasp's Shahnameh
  • Ferdowsi's Shahnameh
احمدی‌نیا، محمدجواد. (1393). «نگاره‌های شاهنامه‌ی طهماسبی: از هاروارد تا فرهنگستان هنر»، فصل‌نامه‌ی نقد کتاب، سال اول، شماره‌ی 1و 2، 54- 37.
ایزدی، عباس. احمدپناه، سید ابوتراب. (1395). «بررسی تطبیقی عناصر بصری نگاره‌های دربار جمشید و دربار فریدون در شاهنامه‌ی طهماسبی با تأکید بر ترکیب‌بندی نگاره‌ها»، نگره، دوره‌ی 11، شماره‌ی 38، 78- 60 .
آژند، یعقوب. (1387). مکتب نگارگری هرات، چاپ اول، تهران: فرهنگستان هنر.
آژند، یعقوب. (1393). مکتب نگارگری شیراز، چاپ دوم، تهران: فرهنگستان هنر.
بنی‌اسدی، محمدعلی. (1393). «بررسی نگاره‌های مرتبط با داستان ضحاک در شاهنامه‌ی طهماسبی از منظر تصویرسازی»، نگره، دوره‌ی 9، شماره‌ی 32، 26- 4.
بیکمرادی، نرگس. (1387). «بررسی تطبیقی فرم و رنگ در دو نگاره‌ی: به بند کشیدن ضحاک در شاهنامه‌ی بایسنقری و شاهنامه‌ی شاه طهماسبی»، فصل‌نامه‌ی هنر، شماره‌ی 77، 260- 242.
پاکباز، رویین. (1387). نقاشی ایران از دیرباز تا امروز، تهران: انتشارات زرین و سیمین.
پاکباز، روئین. (1387). دایره‌المعارف هنر، تهران: فرهنگ معاصر.
پرنیان، موسی. بهمنی، شهرزاد. (1391). «بررسی و تحلیل نمادهای بخش اساطیری شاهنامه»، متن‌شناسی ادب فارسی، سال 4، شماره‌ی 1، 110- 91.
ثواقب، جهانبخش. (1394). «مجازات‌های عرفی مجرمان در عصر قاجاریه (از آغاز تا مشروطه 1324- 1209)»، جستارهای تاریخی، سال 6، شماره‌ی 1، 45- 23.
جهان‌دار، حوریه. (1395). مطالعه و شناسایی جنبه بیانگری نگاره‌هایی از شاهنامه ابراهیم‌سلطان و محمد جوکی با تکیه بر ویژگی‌های اجتماعی و هنری، پایان‌نامه‌ی مقطع کارشناسی ارشد پژوهش هنر، دانشکده علوم نظری و مطالعات عالی هنر، دانشگاه هنر تهران.   
دورانت، آریل. دورانت، ویلیام جیمز. (1380). تاریخ تمدن (مشرق‌زمین گاهواره‌ی تمدن)، ترجمه‌ی: احمد آرام، عسکری پاشایی، امیرحسین آریان‌پور، جلد اول، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
رابینسون، بزیل ویلیام. (1384). هنر نگارگری ایران، ترجمه‌ی: یعقوب آژند، چاپ دوم، تهران: مولی.
رجبی، محمد‌علی. اسماعیلی، علیرضا. آقایی، احسان. اثباتی، محمدحسن. (1392). شاهنامه‌ی شاه طهماسبی، چاپ اول، تهران: فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران، مؤسسه‌ی تألیف، ترجمه و نشر آثار هنری متن، موزه‌ی هنرهای معاصر تهران. 
رستگاریان، مژگان. (1394). مطالعه تطبیقی مجالسی از سه شاهنامه برادران تیموری با رویکرد تاریخ اجتماعی هنر، پایان‌نامه‌ی مقطع کارشناسی ارشد پژوهش هنر، دانشکده هنرهای کاربردی، دانشگاه هنر تهران.
زرغام‌پور، زهره. (1388). نقش اسب در شاهنامه (شاهنامه‌ی طهماسبی)، پایان‌نامه‌ی مقطع کارشناسی ارشد تصویرسازی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکزی.
سلامت نیکی‌کند، المیرا. (1392). بررسی تطبیقی موجودات غریب در سه شاهنامه از دوره تیموری (بایسنقری، ابراهیم‌سلطان، محمد جوکی)، پایان‌نامه‌ی مقطع کارشناسی ارشد تصویرسازی، دانشکده هنرهای تجسمی، دانشگاه هنر تهران.  
سیوری، راجر. (1372). ایران عصر صفوی، ترجمه‌ی: کامبیز عزیزی، تهران: نشر مرکز.
شادقزوینی، پریسا. (1382). «بررسی پالت رنگ در پنج نگاره از نگاره‌های شاهنامه‌ی شاه طهماسب»، جلوه‌ی هنر، شماره‌ی 23، 23- 14.
شریف‌زاده، سید عبدالمجید. (1375). تاریخ نگارگری در ایران، تهران: حوزه‌ی هنری.
عبدی مکوند، اسماعیل. (1392). «مهر در شاهنامه‌ی فردوسی»، مجموعه‌کتاب چکیده و مقالات همایش شاهنامه و پژوهش‌های آیینی، دانشگاه فردوسی مشهد، انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد، 178- 159.
فردوسی، ابوالقاسم، (1391)، شاهنامه‌ی حکیم ابوالقاسم فردوسی، به تصحیح پژمان پورحسین، نسخه‌ی پی‌دی‌اف www.takbook.com.
کراس، جان. ر. (2016). آن‌چه انبیاء گفته‌اند، مترجم و ناشر: انتشارات بذر نیکو، ناشر: Good seed International .
کنبای، شیلا. (1381). نگارگری ایرانی، ترجمه‌ی: مهناز شایسته‌فر، چاپ اول، تهران: مطالعات هنر اسلامی.
کویر، محمود. (1396). هزاره‌ی ققنوس ساسانیان تا سامانیان، چاپ اول، لندن: اچ انداس مدیا.
گرابار، الک. (1390). مروری بر نگارگری ایرانی، ترجمه‌ی: مهرداد وحدتی دانشمند، چاپ دوم، تهران: مؤسسه‌ی تألیف و نشر آثار هنری متن، فرهنگستان هنر.
گری، بازیل. (1385). نقاشی ایرانی، ترجمه‌ی: عربعلی شروه، تهران: دنیای نو.
لطیفیان، نارملا. شایسته‌فر، مهناز. (1381). «بررسی ویژگی‌ها و مطالعه‌ی تطبیقی نگاره‌های ایرانی در دوران تیموری و صفوی (دوشاهنامه‌ی بایسنقری- شاه طهماسبی)»، دوفصل‌نامه‌ی مدرس هنر، دوره‌ی 1، شماره‌ی 2، 66- 55.
مصباح، بیتا. (1396). «بن‌مایه‌های کهن اسطوره‌ی ضحاک در ایران براساس نقوش روی مهر دوره‌ی عیلامی (هزاره‌ی سوم قبل از میلاد)»، باغ نظر، سال 14، شماره‌ی 56، 56- 43.
معینی، فرزانه. (1389). «بررسی برخی عناصر داستانی در داستان ضحاک (پی‌رنگ، شخصیت و شخصیت‌پردازی، زاویه‌ی دید، صحنه و صحنه‌پردازی)»، نامه‌ی پارسی، شماره‌ی 52، 46- 25.
ندرلو، مصطفی. پورعلی‌اکبر، مریم. (1386). «بررسی ساختار تصویری و طراحی (دیزاین) کتب کهن شاهنامه‌ی بایسنقری و هفت‌اورنگ جامی»، دوفصل‌نامه‌ی مدرس هنر، دوره‌ی 2، شماره‌ی 2، 93- 77.
 
ارتنگ، (30/08/ 2019)، نقاشی ضحاک و جمشید پادشاهان افسانه ای شاهنامه،
 
اکبری مفاخر، آرش، (01/7/ 1396)، شاه گاوسوار،